Književnost - Srpska srednjovekovna književnost

Srpska srednjovekovna književnost nastajala je uporedo sa nastankom i razvitkom srpske feudalne države dajući sliku političkog, privrednog i kulturnog razvoja. S obzirom na razvoj srpske feudalne države, srednjovekovna književnost je prošla kroz tri razvojne faze:

1. doba nastajanja feudalnih odnosa,

2. doba razvijenog feudalizma i

3. doba opadanja i propadanja feudalnih država.

U periodu od 10. do 12. veka postojalo je nekoliko polusamostalnih državica-župa (Zeta, Raška, Zahumlje, Travunija), koje su stalno bile u međusobnim sukobima uz povremene pokušaje da se ujedine u jednu državu. U takvim uslovima ni književnost nije mogla dobiti snažniji zamah: svodila se na širenje osnovne pismenosti i prepisivanje obrednih knjiga. Iz ovoga perioda ostala su dva književna spomenika. Letopis popa Dukljanina, sačuvan u latinskom prevodu, nema istorijsku vrednost jer je pisan po legendama, ali je značajan kao "prvo nacionalno literarno delo" (F. Šišić). Miroslavljevo jevanđelje pisao je u drugoj polovini 12. veka "grešni dijak Grigorije" za kneza Miroslava, brata Nemanjinog. Ovaj period je doneo postepeno diferenciranje srpske književnosti iz zajedničkog ćirilo-metodijevskog nasleđa, formiranje srpske redakcije staroslovenskog jezika i pobedu ćirilice nad glagoljicom.

Pošto je Nemanja uspeo da učvrsti srpsku državu ujedinjenjem Raške i Zete, omogućio je njen ekonomski i kulturni napredak, a to je posebno uticalo na snažan razvitak književnosti. Imalo se u vidu činjenica da je postojala čvrsta sprega države i crkve i da su vladari crkvi poklanjali imanja i podizali manastire, jasno je da književnost nastaje skoro isključivo u okrilju crkve i za njene potrebe. Glavni književni centri bili su manastiri a kaluđeri jedini pisci. Posebno mesto imao je manastir Hilandar u kome su stasavali najbolji pisci srpske književnosti srednjega veka. Ova književnost je imala klasni karakter: nastajala je u manastirima, bila je u službi crkve i dinastije, isključivi čitaoci bili su predstavnici crkve i dinastije. U ovom periodu, od kraja 12. pa do sredine 14. veka, a to je vreme vladavine dinastije Nemanjića, srpska srednjovekovna književnost dostigla je zenit u svome razvoju.

Srpska feudalna država dostigla je vrhunac za vladavine cara Dušana. Posle njegove smrti dolazi period opadanja moći i konačnog propadanja. Njegov sin Uroš (nejaki Uroš) ne uspeva da suzbije samovolju vlastele, niti da spreči raspadanje carevine. U takvim uslovima dolazi najezda Turaka, porazi na Marici i Kosovu, propast srpske države. Mudra vladavina despota Stevana Lazarevića uspeva da u jednom periodu despotovinu podigne ekonomski i kulturno. Despot je svestrana ličnost: ratnik, vitez, pisac. Obrazovan i sklon peru, despot okuplja oko sebe najbolje pisce, obezbeđuje im uslove za rad i traži od njih izvršenje konkretnih književnih poslova: prevodi sa grčkog, prepisivanje knjiga, reforma jezika i pravopisa (Resavska škola). Despotovo vreme donosi izvesne promene i odstupanja od nemanjićke književne tradicije: zapažaju se znaci humanizma u intelektualnim preokupacijama, u odnosu prema nauci i umetnosti, stilu.

Srpska srednjovekovna književnost žanrovski je raznovrsna. Žanrovi su različito zastupljeni i nemaju podjednake vrednosti i književnoistorijski značaj. Od književno- umetničkih vrsta neguju se lirska pesma, hagiografije, apokrifi, pripovetke, romani, pohvale i biografije. Od istorijskih spisa (a neki od njih imaju i umetnička obeležja) značajniji su letopisi, rodoslovi, hronike, hronografi, zapisi i natpisi.

POEZIJA je poglavito crkvena, liturgijska, pisana isključivo za potrebe crkvene službe. Međutim, dosta pesama, ali opet samo od crkvenih lica, nađe se u različitim rukopisima kao naknadno dopisani zapis, kao poetski zapis u sklopu proznoga spisa ili kao zapis na kamenu. Najveći umetnički domet ostvaren je u Pohvali knezu Lazaru monahinje Jefimije i poslanici Slovo ljubve despota Stevana Lazarevića.

HAGIOGRAFIJE - su najstariji i najbrojniji spisi srednjovekovne književnosti uopšte. Njihova svrha je bila da opisujući živote svetaca (hagios = svetac), neguju njihov kult i daju obrasce po kojima će organizovati svoj život pripadnici monaškog reda i pustinjaci. Od namene zavisi način oblikovanja i obim. Kada su namenjeni široj čitalačkoj publici, imaju oblik i obim romansiranih biografija. U njima se mešaju legenda i fantastika, sa mnogo opisivanja čuda koje svetac čini. Od domaćih hagiografija najpoznatije su Panonske legende, Život Petra Koriškog, Žitije Đorđa Kratovskog, a od prevedenih Život Đorđa Kapadokijskog, Život Pavla Kesarijskog i Život Aleksija božjeg čoveka.

APOKRIFI - vode poreklo iz stare jevrejske religiozne literature kao tajne knjige nepoznatih autora, koje su obrađivale istu tematiku kao i starozavetne knjige. U 2. veku pre nove ere prevedene su na grčki starozavetne knjige zajedno sa tajnim knjigama, pa su tada nazvane apokrifi (= skriven, tajanstven). Pisani živim stilom, sa mnogo više detalja nego je to u starozavetnim knjigama, ovi su spisi bili veoma popularni. To je podsticalo nastajanje novih apokrifa, ali su ih njihovi sastavljači objavljivali pod imenima apostola i njihovih učenika ne bi li im time pridodali autoritet starine. Zbog toga, sada, to više nisu tajanstvene i skrivene knjige, namenjene samo posvećenima, nego knjige sumnjivog porekla. Apokrifi su sve više izražavali nezadovoljstvo učenjem zvanične crkve i izlagali lažna učenja - jeresi. Bogumilski pokret je pružao otpor feudalnom sistemu i zvaničnoj crkvi, pa je u apokrifima izražavao neslaganje sa crkvenim velikodostojnicima i feudalnom vlastelom. Kako je nezadovoljstvo poretkom i crkvom raslo, množili su se i apokrifi. Crkva je osetila opasnost od apokrifnih spisa, pa ih je odvojila od kanonskih knjiga i stavila na listu zabranjenih knjiga koje su nemilosrdno unnštavane. Prema događajima i ličnostima kojima se bave, apokrifi se dele na starozavetne (Knjiga o Adamu, Knjiga o Avramu, Knjiga Varuhova) i novozavetne (Viđenje apostola Pavla, Viđenje Bogorodično, Prepirka Isusova sa đavolom).

ROMANI I PRIPOVETKE - spadaju u red vrlo popularnih vrsta srednjovekovne književnosti. Obrađivali su svetovne teme, bili su bliski svakodnevnom životu feudalne vlastele, pisani su u stihu. To su najčešće prevodi ili prerade iz vizantijske ili zapadnoevropske književnosti. Pored zabavne imali su i vaspitnu ulogu - iz njih su mladi plemići učili kako se treba ponašati u različitim situacijama i kako treba vladati. Iz velikog broja romana ipiripovedaka mogu se izdvojiti naslovi najpopularnijih: Roman o Aleksandru Velikom, Roman o Troji, Priča o Solomonu, Priča o Teofani krčmarici.

POHVALE - su u staroj srpskoj književnosti bile sastavni deo biografije. Obično su dolazile na kraju i u njima se iskazivalo divljenje i zahvalnost zbog određenih zasluga ličnosti kojoj je posvećena biografija. Kasnije se pohvale izdvajaju kao posebni spisi. Poznate su pohvale Stevanu Nemanji, svetom Savi, kralju Milutinu, knezu Lazaru i Đurđu Brankoviću. Najlepšu pohvalu napisala je monahinja Jefimija - Pohvalu knezu Lazaru.

BIOGRAFIJE - se javljaju kao književna vrsta u srednjovekovnoj srpskoj književnosti kada su nastale biografije vladara i crkvenih poglavara sa ciljem da se pričom o njihovom svetačkom životu učvrsti predstava o njihovom božanskom poreklu, a samim tim učvrsti autoritet dinastije. Stare srpske biografije proizašle su iz hagiografija, legendarnih i fantastičnih opisa života apostola, svetaca i mučenika. Biografije su bile namenjene uskom krugu čitalaca kao dvorska i crkvena literatura. Imale su uobičajenu kompoziciju: bogoslovski uvod, opisivanje života uz obilje citata i paralela iz Biblije i drugih religioznih spisa, retorička pohvala, pričanje o čudesima posle smrti (ako je ličnost čiji se život opisuje proglašena za sveca). Stil biografija obiluje patetikom i retorikom; u nekim biografijama je jednostavan i neposredan, u drugim je komplikovan, sa dugim i teškim rečenicama. Vremenom, sve više se napušta hagiografski element (čudesa) i preovladava istorijski način prikazivanja tako da biografije sve više poprimaju književnoumetničke odlike i po tome predstavljaju naše srednjovekovne romane. Stare srpske biografije imaju višestruki značaj. Istorijski - kao dokumenti o stepenu razvitka naše kulture u srednjem veku. Književni - kao prva originalna književna vrsta u srpskoj književnosti sa značajnim umetničkim vrednostima. Jezički - sadrže podatke o razvitku književnog jezika od 13. do 17. veka. Pisci biografija su:

- 11. vek - Zećanin iz Krajine: Žitije kralja Vladimira

- 13. vek - Sava Nemanjić: Žitije svetog Simeona

Stevan Prvovenčani: Žitije svetog Simeona

Domentijan: Žitije svetog Save

Teodosije: Žitije svetog Save

- 14. vek - arhiepiskop Danilo i njegovi nastavljači / ŽmvogTš kraljeva i arhiepiskopa

srpskih ili Danilov zbornik

- 15. vek - Gligorije Camblak: Život Stevana Dečanskog

Konstantin Filozof: Život Stevana JJazarevića 17. vek Patrijarh Pajsije: Život cara Uroša.

Društvene prilike

Srpska srednjovekovna književnost dostigla je visok stepen svoga razvitka u periodu razvijenog feudalizma, koji je uglavnom započeo sa učvršćivanjem dinastije Nemanjića. Ta se književnost prvenstveno negovala po manastirima, koji su u to doba bili naši jedini kulturni i književni centri. U njima su nastale naše prve hrišćanske obredne knjige, u njima se razvijala i naša književnost. Nemanjići su kao tvorci srpske feudalne države shvatili ulogu crkve u očuvanju svojih klasnih pozicija, pa su zato podizali manastire, darivali im ogromna zemljišna prostranstva (metohe) i bogato ih nagrađivali. Neki od tih manastira su oblagani kao staklo uglačanim mermerom, pokrivani metalom ili olovom, a unutra ukrašavani srebrom, zlatom i dragim kamenjem. Zidovi manastira bili su ukrašeni freskama koje su predstavljale opšte hrišćanske i domaće svece - vladare. Crkva je svoje ktitore - vladare rado ovenčavala svetačkim oreolom i na zidovima svojih hramova slikala njihov smeran svetački lik. Ti su manastiri postali značajni versko-nacionalni i kulturno-prosvetni centri.

Pored toga što su širili i utvrđivali hrišćanstvo i brinuli se za njegovu propagandu, oni su bili i jedine škole za širenje pismenosti i mesta gde se negovala knjiga. Pošto je knjiga služila isključivo crkvi, bilo za svakodnevne obredne potrebe ili za propagandu hrišćanske ideologije, to je ona postala isključiva svojina crkve. Knjige su pisane u manastirima i ukrašavane su lepim inicijalima. Njihovi pisci i prepisivači bili su uvek ljudi iz manastirskih krugova ili iz njihove administracije.

Pošto su sebri bili nepismeni i u takvim materijalnim prilikama da se kod njih i nije javljala potreba za knjigom, oni nisu mogli ni učestvovati u stvaranju kulturnih tekovina feudalne Srbije. Ali je zato ova klasa našla svoj izraz u usmenoj, narodnoj književnosti. Kroz pesme i priče, koje su se čuvale i prenosile usmenim putem, prost narod je stvorio i uporno održavao tu književnost o sebi i za sebe.

Tako su jednovremeno, jedna uz drugu, postojale dve klasne kulture, koje su osetno uticale jedna na drugu. U srpskoj feudalnoj - književnosti na mnogim mestima oseća se uticaj narodnog shvatanja i gledanja na pojedine istaknute ljude i događaje; i obrnuto u usmenoj narodnoj književnosti ima jasnih tragova srpske feudalne literature.

Kasnije, turskim osvajanjem naših krajeva uništeni su svi materijalni uslovi za razvoj feudalne kulture, pa je tako ova književnost zamrla. Srpska feudalna klasa bila je uništena, manastiri razoreni, škole pozatvarane, a sveštenstvo u novim uslovima nije bilo u stanju da nastavi raniju književnu tradiciju. Međutim, narodna književnost u uslovima teškog ropstva ne samo da nije usahla nego se u novim prilikama i obogatila, uvek izražavajući težnje i shvatanja najširih narodnih masa.

Celokupnu srpsku feudalnu književnost delimo po rodovima na poeziju i prozu. U proznoj književnosti ima nekoliko vrlo razvijenih vrsta. To su hagiografije, apokrifi, pripovetke, romani, biografije i pohvale. Od ostalih dela, koja imaju više istorijski nego umetnički značaj, poznati su: pravni, istorijski i drugi spisi, zatim letopisi, rodoslovi, hronike, hronografi, zapisi i natpisi.

Poezija

Prave poezije kod Srba u ovom periodu nema, naročito ne one koja bi bila svetovnog karaktera, dok je crkvena, liturgijska poezija bila znatno bogatija. Među sačuvanim liturgijskim pesmama poznate su Jedinorodni sine od Justinijana I i Dneva dnes velikog vizantijskog pesnika Romana. Profana poezija, ukoliko je i postojala, bila je religioznog karaktera. Iz te vrste poznata je pesma Proglas sv. Jevanđelja, koja potiče od bugarskog pisca Konstantina. Pesma je kratka, u jednomernim stihovima sa slikom. Zanimljiva je i Pesma smrti koja je kao nadgrobno zvanije posvećena nekom Grku iz Soluna. Njeni stihovi imaju nejednak broj slogova, ritmični su i slikovani. Sva ova poezija predstavlja u stvari ritmičku, a ponekad i rimovanu prozu.

Od dela lirskog karaktera nešto više imamo od despotice Jelene, žene despota Uglješe Mrnjavčevića. U njoj je stara srpska književnost dobila svoju prvu pravu književnicu, a njenim književnim radovima i prve stihove. Dok je još bila na svome dvoru u gradu Seru, ona je izgubila sina jedinca, pa je svoj bol za izgubljenim detetom opevala u etihovima izrezanim na pozlaćenim pločama jedne ikonice. U toj pesmici nesrećna mati kaže da u njenom srcu: žalost neprestano gori.

Kad je izgubila muža u maričkoj bici, Jelena je prešla u Kruševac na dvor kneza Lazara. Inteligentna i obrazovana, ona je svakako uticala i na Stevanovo književno obrazovanje, vaspitavajući u njemu ne samo hrabrog ratnika i mudrog vladara, već i ljubitelja umetnosti. Posle kosovske bitke, Jelena je pomagala kneginji Milici u otpravljanju državnih poslova, a potom se za kaluđerila i dobila ime Jefimija. U manastiru je na zavesi za carske dveri izvezla drugi književni sastav i poklonila ga manastiru Hilandaru. Sastav je pobožnog karaktera, neka vrsta molitve, ali vrlo topao i ljudski nežan. Treći njen književni sastav je Pohvala knezu Lazaru, vezena zlatom na svili tamnocrvene boje. Po lepom književnom stilu, toplim mislima i osećanjima, ova pohvala ima pretežno lirski karakter.

U ovu književnu vrstu spada i Slovo ljubve despota Stevana Lazarevića. To je pesnički sastav koji je despot posvetio svojoj verenici, grčkoj knegnji, koja ga je zbog ratnih prilika čekala pune tri godine.

Hagiografije

Primivši hrišćansku veru u doba kada je ona kod susednih naroda već imala svoju bogatu književnost, Srbi su primili i znatan deo te književnosti. Srpska srednjovekovna književnost, koja je bila pod isključivim uticajem hrišćanske crkve, primila je preko vizantijske književnosti i mnogobrojna dela religioznog karaktera, a među njima i hagiografije.

Hagiografije su bile vrlo popularna literatura za srednjovekovnog čitaoca. U njima su se sačuvale uspomene na tvorce hrišćanske religije i njene istaknute propovednike. U njima su legendarno i fantastično opisani životi apostola, svetaca i mučenika za hrišćanstvo iz perioda dok ono još nije bilo priznato za državnu veru. Ove hagiografije čine posebnu književnu vrstu. Stvorene su na tuđem terenu i opisuju opštehrišćanske svece. Među njima su poznate: Život sv. Đorđa, Život sv. Pavla Kesarijskog, Život sv. Aleksija i druge.

Pojedini likovi u njima ocrtani su prilično živo i dramatično. Najpopularnija ličnost hagiografske literature je svakako sv. Đorđe, o kome ima bezbroj legendarnih priča. U tim hagiografijama priča se kako je Đorđe protestovao kad je video kako jedan car muči hrišćane, zbog čega je trebalo da bude pogubljen. Međutim, Đorđe je izdržao mnogobrojna mučenja, kakva je mogla da izmisli samo mašta srednjovekovnog hrišćanina, pa čak na kraju uspeva da zadivi i samoga vrača koga je car poslao da ga omađija. Pojedini motivi u vezi sa sv. Đorđem prešli su i u narodnu književnost.

Pored ovih prevedenih hagiografija, a po ugledu na njih, javile su se i naše domaće hagiografije, koje opisuju živote naših svetaca, pustinjaka, mučenika i podvižnika. Među hagiografijama koje su postale na našem terenu naročito su poznate Panonske legende, u kojima je na legendaran način prikazan život i rad Ćirila i Metodija. Takođe su poznate hagiografije o Jovanu Rilskom, Petru Koriškom i Đorđu Kratovcu.

Apokrifi

U periodu robovlasničkog društvenog sistema hrišćanstvo je kao religija robova pružalo eksploatisanim masama primamljiva obećanja svojom etikom milosrđa i propovedanjem ideje o bratstvu i jednakosti među ljudima. Najistaknutiji hrišćani iz tog perioda su i svojim ličnim primerom i asketskim načinom života nastojali da potvrde moralne norme svoje religije, zbog čega su, svakako, uživali velike simpatije potlačenih masa.

Međutim, kad se hrišćanstvo, posle raspada rimskog robovlasničkog društva, organizaciono učvrstilo, njegovo učenje je postalo ideološki stub feudalizma, a sama crkva ekonomski najmoćnija feudalna snaga. Na taj način ono je potpuno izneverilo nade milionske mase siromaha, iako se i dalje veoma vešto skrivalo iza učenja o večnom blaženstvu siromašnih u izmišljenom nebeskom carstvu. Socijalno i politički obespravljeni, siromasi su mogli svakodnevno da posmatraju kako najviši predstavnici hrišćanske crkve, njihova braća u Hristu, uživaju sve blagodeti ovozemaljskog života, dok svojim vernicima propovedaju o potrebi samoodricanja radi spasenja duše.

Zbog toga se opšte nezadovoljstvo narodnih masa feudalnim sistemom prenosilo i na crkvu i njene predstavnike. Jedan vid toga nezadovoljstva najširih masa hrišćanskom crkvom jesu i apokrifi.

Apokrifi su, dakle, književna dela sa sadržajima u kojima se izražavaju shvatanja i težnje nezadovoljnih i obespravljenih hrišćana. U njima se ne poriče postojanje hrišćanskog boga niti napada Hristovo učenje kao takvou već se u sklopu i duhu toga učenja izražavaju tendencije protivne učenju zvanične crkve.

Kako je nezadovoljstvo obespravljenih masa u feudalizmu stalno raslo, tako su se i apokrifne knjige množile. Zadobivši snažan uticaj u hrišćanskom svetu, ova literatura je ozbiljno zapretila i crkvi i feudalnom uređenju u celini. Zato su crkveni poglavari izvršili reviziju celokupne hrišćanske literature sa ciljem da odstrane sva dela čije se učenje pokazivalo kao štetno za crkvu i feudalnu državu. Tom prilikom izdvojena su dela čija je sadržina odgovarala crkvenom učenju, i ona su nazvana kanonom. Te knjige, koje su ozvaničene kao osnova hrišćanskog verskog učenja, morale su se poštovati kao svetinja. Nasuprot njima, dela čije se učenje nije slagalo sa shvatanjima zvanične crkve nazvana su apokrifima, što znači lažnim knjigama, i ona su zabranjivana kao jeretička literatura.

U apokrifima se legepdarno i mistično priča o raju, paklu, prorocima, svecima ili bogorodici. Zbog jednostavnosti u sadržini i zbog lakog stila, apokrifi su bili vrlo popularni. U njima je sve bilo jednostavno i razumljivo. Zato su se oni, uprkos progonima od strane crkve, širili uporedo sa širenjem hrišćanstva. Kod nas su ih naročito popularisali bogumili, koji su ih često i sami pisali. Bogumili su prezirali hrišćane zbog udaljavanja od Hristovog učenja, koje je u svom prvobitnom obliku oduševljavalo mase eksploatisanih robova i bilo njihova religija. Bogumili su prezirali visoke crkvene starešine i feudalnu vlastelu, tražeći povratak prvobitnim hrišćanskim opštinama u kojima su se svi ljudi smatrali jednakim. Zbog takvih tendencija bogumilske knjige su sve odreda bile proglašene apokrifnim. Koliko su bogumili i njihova književnost predstavljali opasnost za feudalni društveni poredak, najbolje potvrđuje činjenica da je i Stevan Nemanja morao zbog njih da saziva sabor u Rasu. Na tome saboru doneta je odluka o odlučnom proganjanju bogumila i spaljivanju njihovih knjiga.

Pa ipak, sva ova gonjenja i zabranjivanja nisu pomogla. Apokrifi su bili pisani jezikom koji je bio veoma blizak živom narodnom govoru. Veliki broj takvih knjiga sačuvan je i u ćirilskim i u glagoljskim rukopisima. One su bile vrlo omiljene i mnogi motivi iz njih obrađeni su u našim narodnim umotvorinama. Apokrifnih elemenata ima čak i na freskama i duborezima po crkvama, na kojima su radili ljudi iz naroda koji su bili pod uticajem ove književnosti. O velikoj popularnosti apokrifa svedoče naročiti spiskovi u kojima su navođene zabranjene knjige. U tim spiskovima ima oko stotinu apokrifa. Tu se kaže da se apokrifi isključuju iz crkve, jer su oni "lažno pisanje na pakost neukim popovima i đakonima. Prvi prevodi apokrifnih knjiga kod nas su se pojavili u XI veku, ali su se naročito namnožili u vremenu između XIII i XV veka.

Apokrifi se dele na starozavetne i novozavetne. Među starozavetnim naročito su bili popularni Knjiga o Adamu, Knjiga o Avramu, Knjiga Varuhova i Knjiga Enohova. U Knjizi Enohovoj, na primer, priča se kako je Enoh sedmi od Adama i čudo mudrosti nošen od anđela kroz sedam nebesa i kako su mu oni pokazivali put zvezda kroz vasionu, skrovište leda, snega, vode itd. U drugom delu priča se kako bog Adamu pokazuje kako je stvorio svet i kako namerava da ga potopom uništi da bi stvorio novo čovečanstvo.

U novozavetnim apokrifima, kojih takođe ima u priličnom broju, priča se o bogorodici, Isusu i apostolima. Najpopularniji apokrif je Hoždenije bogorodice po mukah. Njega nalazimo, kao što smo videli, i u glagoljskoj književnosti. U njemu se priča kako arhanđel Mihailo vodi bogorodicu po paklu u kome nailazi na strašne prizore mučenja.

Književna vrednost apokrifa je prvenstveno u lepom i živom pripovedanju i čistom narodnom jeziku kojim su napisani.

Romani i pripovetke

U našoj srednjozekovnot književnosti postojao je znatan broj raznih romana i pripovedaka. I ta su dela u svojoj osnovi bila podređena hrišćanskom učenju i njegovoj propagandi. Ali ona su bila pisana u mnogo zanimljivijem obliku nego što je to bio slučaj, recimo, sa hagiografijama. U njima, sem toga, ima često i svetovnih elemenata, kojima su se ona vezivala za društveni život i odnose u vrhovima feudalne aristokratije. Pojedina takva dela prvenstveno su i namenjena feudalnim vladarima i gospodarima - da ih pouče kako treba upravljati zemljom i kako se ponašati u pojedinim životnim situacijama.

Takvih dela u našoj srednjovekovnoj književnosti ima dosta. Ima ih i u glagoljskoj i ćirilskoj verziji. Sva su ona uglavnom prevodi ili prerade iz vizantijske i drugih istočnjačkih književnosti.

Poznatije pripovetke i romani koji su kod nas sačuvani jesu: Roman o Aleksandru Velikom, Roman o Troji, Stefanit i Ihnilat, Priča o Solomonu, Varlaam i Joasaf, Pripovetka o Eladiju, Pripovetka o premudrom Akiru, Pripovetka o Teofani krčmarici, Slovo o Ezopu i Muke blaženoga Grozdija.

Roman o Aleksandru Velikom stvoren je prema Kalistenovom delu u kome je prikazana istorija Aleksandrovih osvajanja. To je delo bilo veoma popularno kod većine evropskih naroda. U našoj verziji se priča kako je Aleksandar u mladosti ukrotio nekog čudnog konja, kako je pobedio na olimpijskim igrama i kako je, kad je došao na presto, oholo odbio zahtev persijskog cara Darija da mu se pokori.

Zatim su opisana njegova osvajanja Soluna, Atine i Rima, kao gi putovanje kroz čudne zemlje sa dvoglavim zverima i krilatim ženama. Zanimljino je opisana i njegova pobeda nad persijskim carem Darijem. Posle opisa niza zemalja kroz koje je prolazio, u delu su ispričana Aleksandrova osvajanja po Indiji i nekim zemljama severnih naroda. Naposletku je opisana i njegova smrt - kako je otrovan rukom jednog svog ljubimca. Knjiga sa ovakvom sadržinom mogla je da rasplamsa maštu srednjovekovnog čitaoca, pa je ona zato bila veoma popularna.

Popularan je bio i roman o Troji, možda i populariiji nego roman o Aleksandru Velikom. U glagoljskoj verziji, kao što smo videli, ovaj roman nosi naziv Rumanai trojski. Tu se pisac vernije držao svojih izvoda iz Homerove Ilijade. U glagoljskoj verziji radnja romana se stavlja u feudalnu sredinu, koja je čitaocu bila bliža. U ćirilskoj verziji ima mnogo više odstupanja od izvora; sva imena su izmenjena i delo je mnogo kraće. Tu se priča kako je Aleksandar, sin cara Amora, došao u goste caru Sionu, domamio njegovu lepu ženu na svoj brod, digao jedra i otplovio u Troju. Zato Menelauš diže mnoge careviće sa vojskom i kreće na Troju koju je opsedao sedamnaest godina. Pošto nisu mogli da osvoje grad, Menelauševi vojnici naprave konja od bakra, uguraju u njega trideset vojnika i udalje se od Troje. Trojanci se prevare te uvuku konja u grad, posle čega skriveni vojnici izađu, otvore gradske kapije i sa vojskom koja se vratila potuku Trojance.

Roman Varlaam i Joasaf je hristijanizacija života indijskog sveca Bude. Osnovna misao romana je prolaznost zemaljskih uživanja. Toj hrišćanskoj ideji potčinjena je celokupna radnja dela. Mladi carević Joasaf, sin moćnoga indijskog cara, po naređenju oca bude izolovan od spoljnog sveta da ne bi došao u dodir sa novom verom. Ali od nove vere nisu mogli da ga otrgnu ni najsmišljenija lukavstva njegovog oca, koji, nemoćan, na kraju daje sinu pola carevine i sam prelazi u hrišćanstvo. Roman je pisao živo i uzbudljivo, sa puno dramatičnih scena i zapleta.

Stefanit i Ihnilat je zbirka priča i basana koje su kompoziciono tako povezane da čine jedinstvenu celinu u obliku romana. Motivi ovih priča potiču iz drevnih indijskih priča i basana.

U Priči o Solomonu obrađen je biblijski motiv o caru mudracu kome je kiparski car odveo ženu primamivši je obećanjima i darovima. Solomon uspeva da je pronađe, ali ga ona pokaže caru koji ga povede na gubilište. Međutim, Solomonu pomaže njegova mudrost: on je zatražio da, pre nego što bude pogubljen, jednom zatrubi. Car mu to dozvoli, ali na znak trube Solomonovi skriveni vojnici dotrče i oslobode ga.

Pripovetka o Teofani krčmarici je vizantijskog porekla. U njoj su sačuvane uspomene na intrige, zavere i zakulisni život na carskom dvoru u Carigradu. U osnovi pripovetke leži istorijski događaj zavere Jovana Cimiska protiv cara Nićifora Foke. U priči je taj politički momenat potisnut u pozadinu da bi ustupio mesto hrišćanskoj ideji o caru isposniku.

Zajednička karakterietika svih ovih dela je u tome što su ona pisana prilično zanimljivo, sa dosta zapleta i sukoba. U njima je stvaralačka mašta hrišćanskog pisca bila znatno slobodnija nego što je to bio slučaj pri stvaranju ostalih dela toga vremena. Zbog relativno veće slobode, u ovu književnu vrstu je ušao znatno širi izbor motiva i iz nehrišćanskih knjiga. Zato su romani i pripovetke bili raznovrsna i zanimljiva literatura u srednjem veku.

Biografska književnost

U periodu razvijenog feudalnog društva u Srbiji su stvoreni povoljni uslovi i za razvoj originalne književnosti. Među delima originalne srpske književnosti ovog perioda poseban značaj imaju biografije, najoriginalnija dela koja su ponikla iz pera srpskih pisaca srednjeg veka.

Biografije su opisi života vladara i crkvenih poglavara, u stvari najznačajnijih predstavnika srpske feudalne države. Ponikle po uzoru na hagiografije, biografije su u srpskoj književnosti imale za cilj da pričama o svetačkom životu vladara potvrde predstavu o njihovom božanskom poreklu i time učvrste položaj dinastije i feudalni poredak uopšte. Zato su vladari, arhiepiskopi, kao i njihovi saradnici, redovno slikani kao isposnici i bogougodnici, koji u mnogo čemu podsećaju na ličnosti iz hrišćanske hagiografske književnosti. U tim delima redovna je pojava da se postupci vladara i arhiepiskopa porede sa postupcima ličnosti iz Biblije ili iz drugih dela u kojima je prikazan život hrišćanskih svetaca. Zato naše biografije nisu uvek u stanju da u potpunosti pruže vernu sliku srpske srednjovekovne prošlosti. Štaviše, one su znale da ćutke pređu preko mnogih neljudskih postupaka naših vladara.

Ali u razvoju ovih biografija ipak se unekoliko ogleda i razvoj srpske feudalne države. Prva četiri biografa — Sava, Stevan, Domentijan i Teodosije pripadaju eposi učvršćivanja našeg feudalnog društva, pa se elementi toga perioda jasno uočavaju u njihovom nastojanju da ličnost koju opisuju što više približe svetačkim uzorima. Međutim, Danilo i njegovi nastavljači pripadaju eposi najrazvijenijeg srpskog feudalizma, kad je vladarska moć bila na najvišem usponu i kad bezbednost dinastije nije dolazila u pitanje. Zato se u biografijama toga vremena ne naglašava toliko svetački karakter vladara. Opadnje moći srpske feudalne države, nastalo posle Dušanove smrti, dovodi i do opadanja biografske književnosti. To se najbolje ogleda u delima ove vrste koja su pisana u XV veku i kasnije.

Sličan razvoj ogleda se i u stilu biografija. Prvi biografi pišu po ugledu na vizantijske uzore, sa puno patetike, retorike i mnogim citatima iz Biblije. Kasnije na primer kod Grigorija Camblaka, oseća se izvesno odstupanje od vizantijskog načina pisanja. A kod poslednjeg biografa, Pajsija, koji je pisao kada srpska država nije ni postojala, oseća se jak uticaj narodne književnosti, iako pisac nastoji da podražava ranije biografe.

Beografskom književnošću u srednjem veku bavili su se Sava Nemanjić, Stevan Prvovenčani, Domentijan, Teodosije, arhiepiskop Danilo i njegovi nastavljači, Grigorije Camblak, Konstantin Filozof i patrijarh Pajsije.

Evropska i srpska književnost u prvim decenijama 20-tog veka

Jean Paul Sartre - Šta je književnost

Književnost - Alegorija

Književnost - Barok u hrvatskoj književnosti

Književnost - Drama apsurda

Književnost - Epika

Književnost - Epska narodna poezija i podela

Književnost - Homersko pitanje

Književnost - Humanizam i renesansa

Književnost - Književni rad kod Hrvata

Književnost - Književni rad kod Makedonaca

Književnost - Lirska narodna poezija

Književnost - Moderna u evropskoj književnosti

Književnost - Narodne pesme iz narodnooslobodilačke borbe

Književnost - Narodne pripovetke - podela

Književnost - O našim najranijim narodnim pevačima

Književnost od renesanse do racionalizma

Književnost - Slovenačka književnost u srednjem veku

Književnost - Stilske figure - Figure dikcije

Književnost - Termin interpretacija

Književnost usmena

Književnost - Uticaj narodne na umetničku književnost

Književnost - Zapisivači i sakupljači narodne poezije

Književnost - Značenje termina simbolizam

Metodologija proučavanja književnosti

Proučavanje književnosti

Realizam u književnosti

Realizam u književnosti jugoslovenskih naroda

Realizam u književnosti kod Hrvata

Realizam u književnosti kod Slovenaca

Srpska srednjovekovna biografska književnost

Stara književnost

Struktura književnosti

Teorija književnosti - Skripta za ispit