Književnost - Humanizam i renesansa

Ekonomski i kulturni razvoj gradova

Crkva i feudalci su tokom niza stoleća srednjem veku bili vladajuća snaga u svim oblastima ekonomskog, društveno-političkog i kulturnog života. Plemstvo je živelo od rada kmetova, koji su najveći deo svojih proizvoda morali da u vidu raznovrsnih dažbina predaju gospodarima poseda na kojima su radili. Svaki posed predstavljao je manje-više zatvorenu privrednu jedinicu u čijim se okvirima proizvodilo sve što je ondašnjem čoveku bilo potrebno za život. Potrebe za proizvodima kojih nije bilo na pojedinim posedima zadovoljavale su se razmenom između obližnjih poseda. Takvi odnosi uslovljavali su ekonomsku izolovanost i onemogućivali zamašniji razvitak sredstava za proizvodnju.

Hrišćanska crkva je podržavala takve ekonomske odnose. Oni su joj omogućavali da sa svojih dobara ubira najveći deo proizvoda za sebe i svoje mnogobrojne sveštenike i kaluđere. Njeno učenje bilo je u stvari politička ideologija feudalizma. Ta ideologija, stvorena jedino radi eksploatacije zaostalih masa, obezbedila je crkvi neprikosnoven autoritet spretnim korišćenjem verskih osećanja ondašnjeg čoveka. U srednjem veku crkva je bila najmoćnija duhovna i politička snaga koja je u sve oblike života uplela svoja shvatanja i svoju vlast. Zahtevala se apsolutna pokornost veri i njenim sveštenicima. Svako odstupanje od crkvenih principa kažnjavano je kao jeres, kao najteži greh protiv istine i boga. Kultura, pismenost i nauka su takođe bile isključivo u rukama crkve, koja je to moćno oružje vešto koristila da za dugi niz vekova održi ljude u pokornosti i zaostalosti. Jedno od osnovnih mesta u učenju hrišćanske crkve bilo je tumačenje ovozemaljskog života kao prolaznog i pripremnog puta za večni, zagrobni život, čime se praktično opravdavala klasna podvojenost i nejednakost. Dok su sami uživali u svim blagodetima ovozemaljskog, materijalnog života, crkveni predstavnici su propovedali masama da se toga života treba odricati i svoje misli stalno upirati ka nebu i bogu.

Takvo učenje imalo je svoj veran izraz u celokupnoj srednjovekovnoj umetnosti. Hramovi su podizani u čuvenom gotskom stilu, čija se arhitektura odlikuje time što je svaki njihov deo uperen u visine, kao podsticaj i opomena da je pravi čovekov život - život na nebu. Nauka je takođe bila okovana dogmatskim učenjem crkve, pa je sve prirodne pojave tumačila verskim pričama iz Biblije. Filozofska misao je naročito bila podređena zakonima vere i crkve. Smatralo se da je istina jedino ono što crkva propoveda i zahtevalo se da svaki čovek takvu istinu potvrđuje i opravdava. Istina je jednom i zauvek data od crkve i boga, i čovek zato nema potrebe da sam razmišlja i istražuje. Na tim principima bila je zasnovana sva srednjovekovna filozofija, koja je stoga s pravom nazvana sluškinjom teologije.

Tako su dve gospodareće snage u srednjem veku, feudalci i crkva, držali život čoveka u punoj ekonomskoj, duhovnoj i političkoj potčinjenosti, onemogućavajući za duži period vremena svaki ozbiljniji društveni napredak. Ali, još duboko u srednjem veku, počeli su se u pojedinim zemljama razvijati krupniji gradovi čije se stanovništvo ekonomski sve više osamostaljivalo i oslobađalo stega feudalnih odnosa. S obzirom na to da su takvi gradovi redovno bili u povoljnom geografskom položaju, njihovo stanovništvo je počelo da usavršava razne zanate, da se bavi krupnijom proizvodnjom i, naročito, da se odaje trgovini. Ekonomski osnaženo, ono se oslobodilo vlasti feudalnih gospodara izborilo niz sloboda i priznavalo jedino kraljevsku vlast. Stalno povećavanje zanatske i manufakturne proizvodnje dovelo je do stvaranja trgovačkih veza sa drugim gradovima i oblastima, a vremenom i sa drugim zemljama i kontinentima. Od naturalne i manufakturne postepeno se prelazi na robno-novčanu privredu. Zanati i trgovina postaju krupan izvor bogaćenja i ubrzo se stvaraju znatni trgovački kapitali.

Stanovništvo tih gradova, njihov izmenjeni život i novi ekonomski odnosi čine osnovu sa koje će iznići nova društvena snaga, nova klasa - buržoazija. Ograničenost, primitivnost i rascepkanost feudalnih poseda bile su neposredna smetnja daljem jačanju građanske klase. Zato je ta nova klasa, buržoazija, počela borbu sa svim onim što joj je u feudalnom sistemu smetalo da napreduje i da se razvija. Ta borba se u raznim zemljama i u razno vreme nužno završila pobedom buržoazije, izvojevanom nizom revolucija tokom XVII, XVIII i XIX veka.

Prekomorska trgovina, zanati i stalna trgovačka putovanja omogućili su i niz novih naučnih i tehničkih pronalazaka koji su predstavljali krupan korak u oslobađanju čovekove ličnosti od srednjovekovne sholastike i zaostalosti. U vezi sa moreplovstvom i brodogradnjom naročito se snažno razvijaju nauke - geografija, mehanika i matematika. Pronalazak durbina i razvoj astronomije omogućuju da se čovekova znanja o Zemlji i svemiru izmene, oslobode crkvenih tumačenja i dobiju stvaran, naučni vid. U to vreme dolazi do otkrića novog kontinenta - Amerike, do pronalaska baruta i štampe.

Čitava ta tehnička revolucija s kraja XV veka umnogome je izmenila život i shvatanja tadašnjeg čoveka. On se, oslobađajući se ekonomski i duhovno, počeo sve više osećati snažnim, smelim i slobodnim. Ljudska ličnost, tokom niza vekova vaspitavana u pokornosti i strahu pred zamišljeiim bogom, počinje da se razvija, da oslobađa snage i jača veru u svoju moć. Nova znanja, iskustva i ekonomsko bogatstvo otkrili su čoveku praktičnu mogućnost stvaranja raja na zemlji na kojoj živi, i zato se njegov pogled odvaja od neba i počinje da traži sreću u ovozemaljskom životu. Sve ono što je u čoveku tako dugo bilo gušeno i sputavano, sada se oslobađa i razrasta. Naročito se razvija čovekova vera u ličnu moć. Takav čovek se sve više uverava da je on sam gospodar svoga života i da taj život ne zavisi ni od kakvih božanskih sila.

Takvo je bilo vreme kada se stvarala nova društvena snaga - građanska klasa. Ta će klasa, posle srednjovekovnog mraka i nazadovanja, započeti novu eru u istoriji ljudskog društva - istorijski novi vek.

Preporod umetnosti i književnosti

U novim, izmenjenim uslovima života, revolucionarnost građanske klase prvenstveno se ogleda u umetnosti i književnosti. Nova klasa se borila i za novu, svoju kulturu, kroz koju će moći da izrazi svoju životnu snagu i svoja stremljenja. Književnost koja se tada rađala počela je da iz ruku crkvenih predstavnika prelazi u ruke ljudi izvan crkve i da dobija slobodan i svetovan karakter.

Italija je u to doba, kao ekonomski najrazvijenija zemlja, imala vrlo snažnu građansku klasu. U njenim gradovima - Firenci, Sijeni, Veneciji i Padovi nezadrživo su se razvili novi društveni odnosi, a sa njima i nova umetnost. Trgovačka putovanja pomogla su upoznavanju sa dalekim zemljama i gradovima, a naročito sa Grčkom - zemljom stare jelinske kulture. Kao potomci starih Rimljana, italijanski građani su se ponosili slavom i veličinom stare antičke kulture, u kojoj su sve više počeli da gledaju uzor za svoj život i svoje stvaranje. Nastaje traganje za ostacima te kulture, kojih je naročito bilo mnogo u Italiji. Vrše se iskopavanja nekadašnjih rimskih naseobina i spomenika, pronalaze se rukopisi književnih dela klasične starine i radi se neumorno na njihovom izučavanju. Čoveku novog doba odgovarao je duh života i umetnosti tih dalekih vremena, i on počinje da sopstveni život prilagođava oblicima života svojih predaka. Latinski jezik se oživljava i nije se moglo zamisliti da jedan istinski učen čovek ne zna da besprekorno čita i piše tim jezikom. To strasno i svestrano interesovanje za kulturu i književnost antičke starine, njeno oživljavanje i uvođenje u novi, savremeni život, naziva se u istoriji ljudskog društva i kulture humanizam.

Po uzoru na dela velikih pisaca antičke prošlosti - Aristotela, Cicerona, Vergilija, Platona, Horacija, Plauta i drugih, počinje da se stvara raznovrsna i bogata književnost. Ta nova književnost, u početku sva pisana isključivo latinskim jezikom, kasnije, kada se val humanističkih shvatanja razlio i po susednim zemljama zapadne Evrope, počela je da se neguje i na nacionalnim jezicima pojedinih zemalja. Književnost se, iako vezana za antičke uzore, sve više osvežavala duhom savremenog života, doživljavajući svoj preporod naporedo sa preporodom celokupnog života. Taj vid novih odnosa i nove kulture naziva se renesansom - preporodom. Tako je nastala jedna od najznačajnijih epoha u životu ljudskog društva - epoha humanizma i renesanse, kojom su otpočele nove stranice čovekove istorije.

Veliki umetnici renesanse

Gotovo ni u jednoj epohi nije niklo toliko velikih ljudi i toliko krupnih umetničkih dela. I slikarstvo, i arhitektura, i vajarstvo, i književnost doživljavaju svoj svestrani rascvat. Od prvih arhitekata italijanske renesanse vidno se ističu Bramante i Mikelanđelo, koji su radili na poznatoj džinovskoj crkvi sv. Petra u Rimu. Prvi veliki slikar, koji je svojim delom nagovestio novo vreme, bio je Florentinac Đoto. On je novoj umetnosti dao niz fresaka čija je kompozicija gotovo uvek bila nadahnuta realnošću prirode i koje spadaju u najbolja slikarska dela svoga vremena.

Ticijan je pripadao tzv. mletačkoj školi. Njegove slike se odlikuju smelošću i individualnošću u rasporedu linija i boja i vrlo raznolikom tematikom. On je u svoja dela uneo mnogo snage, dinamike i lepota prirode. Priroda i životnost njegovog umetničkog metoda vidni su svuda, pa čak i na slikama sa izrazito svetiteljskim temama.

Najviše umetničke sposobnosti i genijalnu moć naučnika posedovao je jedan od najvećih umova renesanse - Leopardo da Vinči. Gotovo nema oblaeti ljudske delatnosti u kojoj se ovaj genije nije ogledao: bio je pronalazač, konstruktor, naučnik, filozof, slikar i skulptor. U svakoj od tih oblasti on je uvek bio daleko ispred svoga vremena, u kome još nije bilo uslova da se njegove zamisli i projekti ostvare. Radeći svoje slike, uvek je ostajao veran prirodi i životu, uspevajući da mekoćom linija i toplinom boja izrazi najdublja osećanja čovekovog unutrašnjeg života. Njegova Tajna večera i Mona Liza ostaće kao nedostižan izraz čovekove duhovne moći i njegove beskrajne ljubavi prema lepoti.

Rafael se takođe ubraja u niz velikih slikara renesanse. Nasuprot reskim i oštrim linijama, koje su karakterisale svetačke likove srednjeg veka, on daje slike pune boja i naglašenih oblika. Mekoća i blagost čine osnovno obeležje njegovih dela, koja u mnogo čemu predstavljaju skup svega najlepšeg što je dala slikarska umetnost XVI veka.

Najzad, kao vrhunac umetnosti renesanse, treba istaći nenadmašnog florentinskog umetnika Mikelanđela. Kao Leonardo da Vinči, i on je bio univerzalni genije koji se sa podjednakim uspehom ogledao u arhitekturi, skulpturi, slikarstvu i poeziji. U svojim delima, a naročito u skulpturama, on je najneposrednije izrazio veru svoga vremena u neizmerne duhovne i fizičke snage čoveka. Njegov čovek je uvek u punoj snazi, u pokretu i akciji. On je voleo snagu gotovo natprirodnih razmera, i zato njegovi likovi deluju herkulski snažno i svojim dimenzijama i svojim unutrašnjim izrazom. Njegova najpoznatija dela su - David, Jeremija, Mojsije, Okovani rob i Strašni sud.

Preteče i predstavnici književnosti renesanse

Evropa je bila brzo obuhvaćena humanističkim zanosom iz koga su se rodili veliki predstavnici renesanse. Književnost je bila ona oblast koja je renesansni preporod čoveka i života najbolje naslikala. Međutim, ovakvi krupni preobražaji imali su svoje korene još u prethodnim vekovima. Tako su humanizam i renesansa našli svoje velike preteče u liku Dantea, Petrarke i Bokača.

Dante Aligijeri (1265 - 1321), Florentinac, bio je najveći italijanski pesnik koga je srednji vek podario novom veku. U njegovom životu bila su presudna tri događaja - strasna ljubav prema čarobno lepoj Beatriči, smrt voljene devojke i surove političke borbe između aristrokratije i buržoazije, koje su u to vreme buktale u njegovom rodnom gradu i celoj Italiji. Za svaki od tih događaja tesno je vezano po jedno Danteovo delo. Potresna istorija pesnikove ljubavi opevana je u zbirci soneta Novi život. Dante je u ovim sonetima izrazio, s jedne strane, platonski ideal srednjovekovne ljubavi prema duhovnom biću žene, a sa druge strane on je tu ljubav vezao za jedno duboko i realno osećanje divljenja prema fizičkoj i moralnoj lepoti žene. U njegovim sonetima je čudesnom pesničkom snagom opevano večito osećanje čovekove prirode - osećanje ljubavi. U tim sonetima izražen je bogati svet čovekovog unutrašnjeg života, i zato njihova lepota pored istorijskog ima i neprolazan, opšteljudski značaj.

Božaistvena komedija je najznačajnije Danteovo delo. I to je delo inspirisano njegovom ljubavlju prema Beatriči. Božanstvena komedija je u svojoj osnovi utemeljena na biblijskom učenju o zagrobnom životu, ali je taj život u njoj dočaran u viziji koja je realistički progovorila o svemu što se dotada smatralo nedostupnom svetinjom crkve.

Poema ima tri dela - Pakao, Čistilište i Raj. Prii deo - Pakao, dat je sa najviše pesničke snage i u slici i u izrazu. Danteova moralna smelost i ljubav prema istini bile su tako velike, da je on u jednom od odeljaka pakla stavio na najstrašnije muke i same pape. Takvo strašno mesto u paklu Dante je predvideo i za samog Bonifacija VIII, papu koji je bio njegov savremenik i koga pesnik nemilosrdno napada zbog moralnih prestupa i pokvarenosti. Po prolazu kroz pakao i čistilište, Dantea u raj uvodi njegova Beatriče u čiju je slavu i ispevana ova grandiozna poema.

I Božanstvena komedija i ostala Danteova dela, iako mnogo čim ograničena duhom i verom srednjeg veka, predstavljaju krupan i svetao korak u epohu oslobođenja čovekove ličnosti.

Još dva velika italijanska pesnika XIV veka uključuju se, zajedno sa Danteom, u one koji su s pravom nazvani pretečama humanizma i renesanse. Prvi od njih je Petrarka (1304-1374) koji je, kao i Dante, na tragici svoje ljubavi stvorio jedno od najvećih pesničkih dela sveta. Njegova zbirka ljubavnih soneta, nazvana Kanconijerom i posvećena lepoj Lauri, dubinom i iskrenošću ljubavnih osećanja otvorila je neizmerne vidike poeziji o unutrašnjem svetu čovekovog života. U toj poeziji nije bilo srednjovekovnog misticizma, ona je sva u treptajima i zanosu čoveka koji je nesrećno i istinito voleo, i koji je ta svoja osećanja pesnički oblikovao kroz jedan naglašeno ličan, produhovljen, ali i realističan izraz.

Intiman život čovekove ličnosti postaje otada slobodna književna tema. U tome i jeste velika istorijska i umetnička zasluga Petrarkina. Lepota ove nove pesničke reči brzo je očarala Petrarkine savremenike, tako da je ovaj pesnik postao književni uzor nizu generacija u Italiji i Evropi. Stvara se velika i brojna petrarkistička škola, iz koje će, pored mnogih slabih imitatora, izići i znatan broj darovitih pesnika. Petrarkizam, ponikao iz dva ciklusa Petrarkinih soneta, postao je jedna od najvećih književnih moda za koje je znao svet. Ta moda nije mimoišla ni našu književnost, čiji su prvi pesnici ljubavnih pesama bili u isto vreme i naši prvi petrarkisti.

Bokačo (1313-1375) je još jedan značajan florentinski pisac. I on je u svom književnom delu zauzeo slobodan i realističan stav prema veri, crkvi i njenim predstavnicima. Pored dva dela - o Danteu i njegovoj Božaistvenoj komediji, napisao je čuveni Dekameron (Deset dana). To je zbirka od sto novela, pisanih slobodno i kritički prema moralnom životu sveštenika i verskim zabludama. On na život crkve ne gleda pobožnim i plašljivim pogledom srednjovekovnog čoveka, već otvoreno i smelo ismeva izopačenost i besmisao toga života. Bokačo u svoja dela, umesto boga i svetaca, uvodi običnog, zemaljskog čoveka, i time udara temelje savremenoj svetovnoj italijanskoj prozi. On nije pisao kao disciplinovani hrišćanski vernik, već kao čovek koji je realno i otvoreno gledao u život i njegove odnose. Zato je njegovo delo i bilo jedan od krupnih nagoveštaja renesansnog vremena koje se tada tek rađalo.

Engleska renesansa je u XVI veku dala velikana čijem se delu do današnjeg dana svi narodi podjednako dive. To je Viljem Šekspir (1561-1616), koji je svojim pesničkim delom najpotpunije izrazio ljudski život, stremljenja i raznovrsna pitanja svoga vremena.

Engleska renesansa, koja je u mnogo čemu podražavala italijanskoj renesansi, oslanjajući se na poznata dela Petrarke, Dantea i Bokača, imala je i jednu krupnu osobenost. To je bila ljubav prema pozorištu i pozorišnoj umetnosti, za koju se u prvom redu i vezuje Šekspirovo ime. Šekspir je nizom drama uzdigao tu umetnost do visina sa kojih je ona vekovima uticala na razvitak čitave svetske drame. Slavu i veličinu Engleske, koja je tada bila najmoćnija pomorska sila u svetu, Šekspir je ovenčao nizom istorijskih drama o herojima njene prošlosti - Kralj Džon, Kralj Ričard II, Kralj Henrih IV, Kralj Ričard III i druge. Ali prava veličina Šekspirova je u dramama kojima je nedostižnom pesničkom i psihološkom snagom osvetlio složeni svet čovekove duše i ljudskih strasti. Takve su drame Romeo i Julija, Otelo, Hamlet i Mletački, trgovac.

Hamlet se ubraja u nekoliko najvećih dela čovekovog knjževnog stvaranja. Psihološki i umetnički realizam ove Šekspirove tragedije daleko je premašio okvire vremena koje ta tragedija slika i time delu dao opšteljudski značaj. Hamlet je tragedija čovekove sumnje u dobrotu čoveka i smisao života, ali sumnje koja je iznikla na prevelikoj ljubavi prema čoveku. Takva je sumnja u dobroj meri karakterisala Šekspirovo vreme, kada se čovekova misao, oslobođena crkvenog autoriteta, počela sve više sukobljavati sa novim, složenim odnosima u prirodi i društvu. Nemirna misao, ranjena bolom za iznenada umrlim ocem i sklona ka potpunoj psihološkoj analizi svakog čina i postupka, rodila je u Hamletovoj duši tragičnu sumnju u vernost majke i iskrenost slavoljubivog strica. Uverivši se najzad u zločinačko ubistvo svoga oca, on, umoren sumnjom i neodlučnošću, tek u poslednjem trenutku, i to više sticajem okolnosti nego ličnom voljom, pravedno kažnjava strica zločinca, da bi nekoliko trenutaka kasnije i njegov život bio ugašen otrovom sa podmetnutog mača.

Ova Šekspirova tragedija, zajedno sa celokupnim njegovim pesničkim delom, predstavlja najviši domet čove kove umetničke moći da sagleda i književno naslika složeni svet svoga unutrašnjeg bića. Zato to delo i danas živi i deluje kao i u doba koje ga je stvorilo.

Španija je u XVI veku dala Servantesa (1547-1616), koji je svojim Don Kihotom porazno ismejao srednjovekovne ideale viteštva, riterskih avantura i preživelog kulta lepote žene. Njegov Don Kihot tragično strada u svojoj komičnoj želj i da u vremenu novih odnosa i navika ostvari ideale vremena koje je zanavek proteklo.

Francuska je imala svog ideologa humanizma u liku velikog satiričara Rablea (oko 1495-1553). Njegova satira Gargantua i Pantagruel bila je u svoje vreme najduhovitiji i najumniji napad na besmisao sholastičkog vaspitanja i učenja. Nasuprot starom vaspitanju, koje se sastojalo u nekorisnom učenju crkvenih tekstova, bez ikakvog ličnog stava i razmišljanja, Rable ističe nove pedagoške metode, zasnovane na praktičnim potrebama novoga društva. Zato je ovo njegovo delo, koje se ubraja u najbolje tvorevine svetske humorističke književnosti, neocenjivo doprinelo širenju humanističkih ideala u Francuskoj.

Nemački humanizam je u samom početku dobio drugačiji karakter i smer. Tamošnji humanisti su u svojim delima obrađivali strogo naučna i filozofska pitanja i probleme, zadirući time odmah i neposredno u suštinu postojećeg društvenog poretka i crkvene vlasti. Takvi su bili nemački humanisti Guten, Rajhlin i Erazmo Roterdamski.

Humanizam i renesansa u Dubrovniku i Dalmaciji

Zapadna Evropa je u XV i XVI veku doživela veliki društveni i kulturni preporod kojim su temeljno izmenjeni odnosi, život i navike ondašnjeg čoveka. Taj preporod je bio omogućen istorijskim razvitkom i jačanjem gradskog stanovništva, iz koga je ponikla nova društvena klasa - klasa buržoazije.

Međutim, u današnjim jugoslovenskim zemljama tada dolazi do niza promena uslovljenih nezadrživim nadiranjem osmanlijskih osvajača iz Male Azije. Maričkim i kosovskim porazom zaustavljen je snažan ekonomski i kulturni razvitak srpskih feudalnih država, koje su za nepuno stoleće sve potpale pod tursku vlast. Tursko prodiranje u te krajeve onemogućilo je nacionalni i kulturni razvitak u gotovo svim krajevima današnje Makedonije, Srbije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Pisane književnosti nestalo je gotovo sasvim, dok je nešto malo pismenosti ostalo još jedino uz zamrli život opustošenih manastira. Život naših naroda u tim krajevima odvijao se u stalnoj borbi za elementarne uslove opstanka i trajanja. To je bilo mračno vreme naše nacionalne istorije, vreme koje je učinilo da u svom društvenom razvitku zaostanemo za nekoliko vekova iza zemalja zapadne Evrope.

Krajevi koji su ostali van domašaja turske vlasti, Hrvatska i Slovenija, takođe su za sve to vreme mnogo trpeli od čestih turskih upada i pljačke. Njihov društveni i kulturni razvitak bio je umnogome poremećen i usporen. Naš živalj u tim krajevima morao je da bude na stalnom oprezu od prodora Turaka, koji su često dopirali i do dalmatinske obale i slovenačkih krajeva - Štajerske i Kranjske. Gotovo u stalnoj ratnoj pripravnosti, a uz to vešto korišćen od strane Austrije i Ugarske kao živi zid pred naletima Turaka, naš živalj u tim krajevima takođe je trpeo i patio. U takvim uslovima, razumljivo, nije ni moglo doći do nekog zamašnijeg društvenog i kulturnog napretka.

Jedino je Dalmacija, sa svojim gradovima - Zadrom, Šibenikom, Splitom i Dubrovnikom, koji su bili pod političkom vlašću Venecije, imala više i boljih uslova za samostalniji i relativno slobodan razvitak. Turci su dopirali i pod zidine tih gradova, ali nisu mogli zauzeti njihova jaka i dobro branjena utvrđenja. Zato su jedino gradovi dalmatinske obale i gradovi dalmatinskog ostrvlja (Hvar, Rab, Korčula), zajedno sa slobodnim delovima Hrvatske i Slovenijom, doživeli društveni i kulturni preporod epohe humanizma i renesanse. Geografska blizina sa Italijom i trgovačka povezanost sa njenim gradovima, a naročito sa Venecijom, uslovili su u Dalmaciji snažan razvitak našeg gradskog stanovništva, koje je u povoljnim ekonomskim uslovima stvorilo i vrlo bogatu kulturu, umetnost i književnost. Ta kultura Dalmacije i njenih gradova, iako pod jakim uticajem italijanskog preporoda, ostvarila je izrazito svoje, osobene karakteristike, čime je dobila i jako nacionalno obeležje. Za sve vreme tog snažnog kulturnog i ekonomskog napretka u Dalmaciji, jedan grad je posebno prednjačio i plodno širio svoj uticaj čitavom dalmatinskom obalom. Taj grad je bio Dubrovnik.

Dubrovnik Ovaj naš grad imao je vrlo zanimljivu istoriju. U VII veku, kada su osvajali i naseljavali današnje krajeve, južnoslovenski ratnici su napali i razorili mnoge romanske gradove na jadranskoj obali. Tada su Sloveni razorili i grad Epidaurus, čije je izbeglo stanovništvo ispod brda Sv. Srđa ubrzo osnovalo nov grad - Raguzu. Sloveni su u neposrednoj blizini podigli svoje naselje koje su nazvali Dubrovnikom. Tokom nekoliko vekova Sloveni su se potpuno izmešali sa romanskim stanovništvom, potiskujući i pretapajući ga, tako da je posle pet-šest vekova Dubrovnik postao čisto slovenski grad.

Podesan pomorski položaj, kao i slabi uslovi za poljoprivredu i stočarstvo, uputili su stanovnike Dubrovnika na moreplovstvo i trgovinu. Trgovačke veze sa Italijom i celim balkanskim zaleđem doprinele su snažnom razvitku i bogaćenju grada. Naporedo sa trgovinom u Dubrovniku su se razvili i razni zanati čiji su proizvodi bili nadaleko poznati. Velika trgovačka flota krstarila je celim Jadranskim i Sredozemnim morem, raznosila, prodavala i razmenjivala robu, i time stanovnicima svoga grada donosila ogromna bogatstva. Naročito su bile jake veze Dubrovnika sa italijanskim gradovima i zemljama srpskih srednjovekovnih vladara i feudalaca. Vešti trgovci i moreplovci, Dubrovčani su stekli monopol na svu trgovačku razmenu zapadne Evrope i Balkanskog poluostrva, u čijim su zemljama imali svoje stalne kolonije i posrednike.

Veliko bogatstvo je učinilo da se Dubrovnik politički osamostali i da tokom niza vekova, i pored burnih ratnih i političkih događaja u svom susedstvu, ostane slobodan i nezavisan. Ekonomski razvitak i međusobna poslovna upućenost razvili su i ojačali u Dubrovčana svest o potrebi međusobne društvene i nacionalne povezanosti, iz koje je prirodno izniklo snažio nacionalno osećanje i ljubav prema gradu i njegovoj slobodi. Bogat i nezavistan grad postao je u tim uslovima ljubav i tradicionalni zavet svih Dubrovčana, koji su svoju slobodu uspevali da vešto, diplomatijom i novcem, očuvaju za tako dugo vreme.

U stvari, Dubrovnik je stalno priznavao vlast pojedinih velikih sila - Vizantije, Mletaka, Mađara i Turaka. Ali ta je vlast bila samo formalne prirode, pokazujući se jedino u većem ili manjem godišnjem danku u novcu, dok je Dubrovnik praktično uvek bio samostalan u svom unutrašnjem životu i trgovačkim poduhvatima. Vrhunac svog ekonomskog i kulturnog razvoja Dubrovnik je doživeo u XVII veku, a potom, naročito posle strašnog zemljotresa od 1667. godine, njegova moć je počela stalno da opada. Novi prekomorski putevi umanjili su i njegov značaj kao pomorske luke, tako da su se početkom XIX veka, sa ulaskom Napoleonove vojske u grad, zauvek ugasile sloboda i moć dubrovačke republike.

Po svom uređenju Dubrovnik je bio aristokratska republika. Plemići su kroz tri svoja veća - veliko veće, senat i malo veće, imali svu vlast u svojim rukama. Ali u tom našem starom gradu odnos plemića i pučana nije bio podvojen i nepomirljiv kao u drugim zemljama. Pučani su činili ogromnu većinu stanovništva. Oni su se, kao i plemići, slobodno bavili trgovinom, tako da su ekonomski često bili moćniji od mnogih plemićkih porodica. Na čelu republike bio je knez koji se takođe birao iz redova plemića.

Povoljni ekonomski uslovi i isključivo gradski način života omogućili su u Dubrovniku vrlo snažan razvitak kulture, umetnosti i književnosti. Ta umetnost, sa osnovama u jakoj kulturnoj tradiciji romanskog stanovništva, doživela je izrazit razmah u vreme humanizma i renesanse. Veliki broj Dubrovčana školovao se u italijanskim humanističkim centrima - Sijeni, Firenci, Bolonji i Padovi, upoznajući se tamo sa novim načinom života i novom umetnošću. Ti su ljudi bili vernici i nosioci ideja italijanskog i evropskog humanizma, koji je u Dubrovniku naišao na veoma plodno tle, ali i dobio posebne odlike, iznikle u osobenim društvenim i životnim uslovima tog grada.

U Dubrovniku se u to vreme podiže veliki broj zgrada u novom stilu, izmenjuje se unutrašnji izgled i uređenje javnih zdanja i podižu se mnogi građevinski i arhitektonski spomenici. Italijanski slikari, vajari i arhitekti rade na uređenju dubrovačkih zgrada, kao što i mnogi dubrovački umetnici svuda pronose slavu svoje republike, koja će sve do XIX veka biti centar i nosilac bogate dubrovačko-dalmatinske književnosti.

Taj kulturni nairedak naročito se izrazio kroz raznovrsno književno stvaranje. Evropski humanistički zanos nije mimoišao ni Dubrovnik, koji je u XV i XVI veku dao više istaknutih pisaca i pesnika - humanista. Jedan od prvih humanista bio je plemić Karlo Pucić, od koga imamo sačuvan jedan mali zbornik ljubavne lirike. Najpoznatiji dubrovački humanista bio je Ilija Crijević, koji je u jednoj humanističkoj akademiji doživeo slavu najvećeg pesnika. Pored drugih istaknutih humanista toga vremena ističe se ime Jakova Bunića. On je, trgujući, obišao skoro sve evropske zemlje, a naporedo s tim stekao i solidnu humanističku obrazovanost i istakao se kao pisac alegoričnih epskih pesama.

I u ostalim dalmatinskim gradovima bilo je humanističkih pisaca. Takvi su bili Šibenčanin Juraj Šižgorić i Splićanin Toma Niger.

Nova književnost i njene vrste Već od XV veka javlja se u Dubrovniku i Dalmaciji renesansna i književnost na narodnom, srpsko-hrvatskom jeziku. Ta književnost, pisana latiničkim pismom, gotovo sva je u stihu, koji je za nekoliko vekova ostao najčešći izraz književno-umetničkog stvaranja. Bogatstvo nove dubrovačko-dalmatinske književnosti nije bilo samo u broju i umetničkoj lepoti njenih dela, već i u raznovrsnosti njenih oblika i vrsta. To je bila bogata i raznolika književnost, koja je i svojom lepotom i svojom tematikom vezala naše narode sa kulturnim preporodom Evrope toga vremena.

Lirska ljubavna poezija negovala se od prvih početaka nove književnoeti i gotovo nije bilo pesnika koji nije pisao i ljubavne pesme. Ta naša ljubavna poezija bila je nadahnuta petrarkističkom modom svoga vremena, ugledajući se često na njene izveštačene ljubavne uzdahe i imitirajući je kako u opštem tonu tako i u izrazu. Čak su i pisci, čije je delo bilo tesno vezano za ideje katoličke crkve ili koji su i sami bili sveštenici - bar u prvom periodu svoga stvaranja pisali modne petrarkističke stihove. Ali nije bio redak slučaj da se ispod uobičajenih izraza takvih pesama ukaže i iskreno, realno ljubavno osećanje, kao i jak uticaj narodne lirike. Jer dubrovačko-dalmatinska književnost, iako vidno vezana za manire i duh savremene italijanske književnosti, crpila je snagu iz života našeg tla, našeg čoveka, i time se jasno nacionalno obeležila.

Maskerate su posebna vrsta ljubavne lirske poezije, koja je naetala u razuzdanom raspoloženju pučana i plemića za vreme karnevalskih svečanosti. U dane karnevala, kada je veselje bilo opšte, živo i slobodno, pojedini maškari, preobučeni u ljude raznih profesija, koristili su tu slobodu da, skriveni iza maske, iskažu nizom stihova i pesama svoju ljubav prema dubrovačkim damama. Te pesme, obično recitovane na ulici, ispod balkona na kome je stajala pesnikova izabranica, imale su sve odlike poznate petrarkističke poezije. U njima je bilo veselosti, slobodnih izraza, trubadurskog veličanja lepote žene, ali ponekad i iskrenosti čoveka koji stvarno i zaneseno voli.

Epska poezija se takođe negovala, iako znatno manje nego što je to bio slučaj sa lirskom poezijom. Bilo je pisaca koji su se, pored ostalih književnih vrsta, ogledali i u epskom pesništvu. Zajednička karakteristika gotovo svih tih pesama bila je njihova tematska i idejna aktuelnost. Opasnost od Turaka i njihovih čestih upada bila je činjenica o kojoj se brižno moralo voditi računa. Gotovo svaki uspeh Evrope u borbi sa upornim napadačem podsticao je ondašnje književnike da, pored ličnih pitanja i nemira, književno proslave i obeleže takve događaje. Bilo je, doduše, i epskih tvorevina sa isključivo hrišćanskom problematikom i srednjovekovnim duhom, ali je većina epskih dela patriotski pevala o savremenim događajima. Epsko stvaranje bilo je, uz to, raznovrsno i svojom formom, javljajući se u oblicima epskih pesama, epskih spevova, pa čak i velikih epova.

Dramsko stvaranje je bilo naročito bogato i raznovrsno. Srednjovekovna crkvena drama ušla je duboko u vreme humanizma i renesanse, vršeći svoj stalni uticaj na dramske vrste novog vremena. Klasična starina je, međutim, uslovila stvaranje novih dramskih vrsta, od kojih su najznačajnije bile tzv. binske ekloge. To su male pozorišne scene u kojima se gotovo uvek alegorično slikao neki aktuelni problem ondašnjeg društvenog života. U tim eklogama, koje su u pojedinim gradovima dobitale i posebno obeležje stirske sredine. Scene su se uvek odigravale u prirodi, čiji su idilični moralni odnosi vrlo često suprotstavljani suviše slobodnom gradskom životu.

U vezi sa eklogama renesansa je razvila isključivo svoju dramsku vrstu - pastoralu. Pastorale su bile kraći pozorišni komadi u kojima su glavne ličnosti uvek pastiri, pastirke i vile. Pored njih se redovno pojavljuju i mitološka bića, satiri, kao i bogovi - Dijana, Venera ili Kupidon. U idiličnim lepotama prirode dolazi do ljubavi između nekog pastira i vile, ali tu ljubav redovno ometaju pohlepni i gladni satiri. Posle niza scena sa mnogo vedrine, igre i šale, ljubav na kraju uvek pobeđuje i sve se završava u pesmi i sreći. Pastorale su dugo bile najomiljeniji rod renesansne književnosti. Renesansa je u svoje pastorale, pored pastira i vila, uvela još i lik seljaka, čime se ta dramska vrsta bliže vezala za savremeni život.

Farsa je bila još jedna scenska vrsta, koja se prenosila podjednako pismeno i usmeno. Nju je karakterisala velika sloboda u izrazu i šali. Ona se često prikazivala na samim ulicama primorskih gradova. Naročito je poznat tip tzv. seoskih farsi, u kojima se ismevala nezgrapnost i primitivnost ljudi koji su živeli na selima kao ratari ili stočari. One su u stvari bile gruba karikatura seoskog čoveka i njihovih navika, što je bilo uslovljeno društvenom i klasnom podvojenošću stanovnika gradova i sela.

Renesansa je naročito razvijala i negovala komedije. Mnoge pozorišne družine, koje su imale svoju profesionalnu organizaciju i nazive, učinile su da je taj dramski rod postao naročito razvijen, a pozorišne predstave nerazdvojni elemenat ondašnjeg života. Ta renesansna komedija, iako zasnovana na tehnici i elementima stare antičke komedije, dobila je mnogo svežine kroz likove i motive savremenot života. Komični vidovi društvenog, porodičnog ili ličnog života čoveka renesanse bili su česta tema ovih komedija, na kojima su radili najveći pisci ondašnjeg vremena. Dah stvarnog života, njegovi ljudi i njegovi problemi, naslikani su sa mnogo psihološke tačnosti i socijalne tipičnosti u tim komedijama. I plemići i pučani su se podjednako oduševljavali komikom renesansnih komedija, u kojima su tako često imali prilike da gledaju stvaran život i sopstvene mane.

Još jedna književna vrsta bila je omiljena, naročito u vreme kasnije renesanse. To je melodrama. Ova dramska vrsta najčešće je obrađivala raznovrsnu mitološku tematiku ljubavi i sreće, ali tako da su muzika i igra bile istaknute na prvo mesto. To je već prava muzička drama, iz koje će se kasnije začeti današnji scenski muzički rod - opera.

Na kraju treba pomenuti i tragedije, kojih je takođe bilo, ali mnogo manje nego komedija. Ukoliko se i negovala, tragedija je uglavnom prevođena iz antičke književnosti, ne mogavši da se razvije kao osobena i razgranata književna vrsta. Renesansa je vreme uživanja i radosti, i zato ona nije imala mnogo razumevanja za tragična zbivanja i doživljaje.

Petrarkistička poezija

Još je srednji vek, sa svojim težnjama i mislima o nedostižnim idealima, stvorio jedan poseban rod ljubavne poezije, u kome su se žena i njena lepota idealizovale do savršenstva i izjednačile se ondašnjim verovanjem u nedostupnost slave i veličine boga. To je tzv. trubadurska lirika, lirika apstraktne ljubavi, koja svoje korene ima u viteškom kultu dama i pesmama provansalskih plemića iz XI veka. Ovakvu poeziju naročito su negovali tzv. trubaduri. Oni su ovu liriku razneli čitavom Evropom i učinili je za dugi niz decenija najpopularnijom vrstom književnog stvaranja. Njihova lirika bila je zapojena crkvenim idealima savršenstva i sva je bila u neumornom veličanju lepote njihovih izabranica. Žena je opevana kao božansko biće, a ljubav prema njoj, duhovna i nestvarna, smatrana je najvećom radošću ovozemaljekog života.

Trubadurska lirika bila je naročito negovana u Italiji. Ona će u toj zemlji kasnije, kroz delo velikog pesnika Petrarke, pretrpeti svoje korenito preinačavanje. Petrarkina ljubav prema Lauri, ma koliko bila idealistička i spiritualizovana, imala je nesumnjivo ljudski, realan karakter. Njegovi soneti su učinili da se dotadašnja trubadurska lirika nadahne duhom i osećanjima novoga čoveka, čoveka građanske klase. Ljubav i poezija o ljubavi prestaju da budu privilegija plemića i ritera. Čovek građanske klase takođe počinje da peva o svojim osećanjima, o svom unutrašnjem životu, i to sa više iskrenosti i realnoeti. Zato su Petrarkini soneti doživeli nečuvenu slavu, a poeziju o ženi i ljubavi otada počinju da neguju mnogi pesnici njegovog i kasnijeg vremena. Time se stvara nova moda i nova - petrarkistička škola.

Petrarkisti se ugledaju na svog učitelja i stvaraju najpopularniju pesničku vrstu za čitav XV vek. Ponavljali su se u tim pesmama isti motivi i isti duh - uobičajeno proslavljanje lepote žene, nemirne misli i čežnja za njenim osmehom, kao i bol zbog njene hladnoće i nepristupačnosti. Pesničke slike, izrazi, poređenja i alegorije toliko se tipiziraju, da se petrarkistička lirika vremenom pretvorila u modu, neiskrenost i šablonsko stihovanje. U Italiji će stoga doći do snažne reakcije na izveštačenost nove lirike, u čemu će se naročito istaći pesnik Pijetro Bembo, koji se odlučno borio za očuvanje čistote i topline Petrarkine poezije.

Evropska i srpska književnost u prvim decenijama 20-tog veka

Jean Paul Sartre - Šta je književnost

Književnost - Alegorija

Književnost - Barok u hrvatskoj književnosti

Književnost - Drama apsurda

Književnost - Epika

Književnost - Epska narodna poezija i podela

Književnost - Homersko pitanje

Književnost - Književni rad kod Hrvata

Književnost - Književni rad kod Makedonaca

Književnost - Lirska narodna poezija

Književnost - Moderna u evropskoj književnosti

Književnost - Narodne pesme iz narodnooslobodilačke borbe

Književnost - Narodne pripovetke - podela

Književnost - O našim najranijim narodnim pevačima

Književnost od renesanse do racionalizma

Književnost - Slovenačka književnost u srednjem veku

Književnost - Srpska srednjovekovna književnost

Književnost - Stilske figure - Figure dikcije

Književnost - Termin interpretacija

Književnost usmena

Književnost - Uticaj narodne na umetničku književnost

Književnost - Zapisivači i sakupljači narodne poezije

Književnost - Značenje termina simbolizam

Metodologija proučavanja književnosti

Proučavanje književnosti

Realizam u književnosti

Realizam u književnosti jugoslovenskih naroda

Realizam u književnosti kod Hrvata

Realizam u književnosti kod Slovenaca

Srpska srednjovekovna biografska književnost

Stara književnost

Struktura književnosti

Teorija književnosti - Skripta za ispit