Pretkosovske pesme

Ove pesme pevaju o ličnostima i događajima u Srbiji od kraja 12-og veka do Kosovske bitke (1389.) U njima vrlo malo ima istorijskih činjenica. Najviše ih je o ličnostima iz vladajuće loze Nemanjića, pre svega, o caru Dušanu koji je, uglavnom, slikan kao negativna ličnost, uprkos činjenici da je Srbija za vreme njegove vladavine bila najveća i najsnažnija država na Balkanskom poluostrvu.

Smatra se da je u pretkosovskom periodu bila razvijena epska poezija, ali da je zaboravljena. Vuk Karadžić kaže da je Kosovska bitka "tako silno udarila u narod, da su gotovo sve zaboravili što je donde bilo, pa samo odande počeli dalje pripovijedati i pjevati". Pesme ovoga ciklusa nastajale su u vreme ropstva pod Turcima pa je u njima iskazivana nostalgija za srpskim feudalnim društvom - peva se o bogatstvu, snazi i gospodstvu nekadašnje države, koja je imala svoje čuvene velikaške porodice, svoje kraljeve i careve. Ove pesme su sadržajno, logična i misaona prethodnica kosovskim događajima i ličnostima.<br><br>S obzirom na veliku vremensku udaljenost pevača od vremena o kome peva, jasno je što u ovoj poeziji ima malo istorije a mnogo legende. Istorijsko je samo u obrisima, u opštoj slici epohe, atmosferi i duhu vremena nemanjićke Srbije i postnemanjićkog doba, u lokalitetima, geografskim područjima, imenima istorijskih ličnosti. Legendarno je u izboru događaja i ličnostč za koje istorija ne zna, u oblikovanju priča čija je građa isključivo imaginarnog porekla. Opevani su događaji i ličnosti koji svedoče o snazi i bogatstvu ali i o prvim znacima raspada. Pretežna sadržina pretkosovskih pesama je nesloga velikaša, razdori među njima, otimačine, ubijanja. U pamćenju naroda ostali su ružni karakteri i ružni postupci, oceubice i sinoubice. U svemu tome tvorac ove poezije vidi uzroke slabljenja moći srpske države i njenog raspada i poraza od Turaka. Nedolični postupci uzrok su božije kazne, a ona je oličena u porazu Srba na Kosovu.

Pretkosovske pesme opevaju nekoliko vladarskih i plemićkih porodica: Nemanjiće, (Nemanja, Sava, Stefan Dečanski, Dušan, Uroš), Mrnjavčeviće (Vukašin, Uglješa, Gojko), Vojinoviće i Dejanoviće. Dve poslednje porodice javljaju se samo sporadično i epizodno.

STEFAN NEMANjA, osnivač vladarsks dinastije Nemanjića, veliki župan Raške (Srbije), prisajedinio je i ostale srpske zemljs (Zetu, Travuniju, Zahumlje), udario temelje srpskoj feudalnoj državi koja je doživela snažan kulturni, politički, privredni i vojnički uspon. Gradio je crkve i manastire kao središta duhovnosti, kulture, obrazovanja i prosvećenosti. Podigao je Studenicu (na istoimenoj rečici kod današnjeg gradića Ušća), Đurđeve stupove (kod današnjeg Novog Pazara), Sveti Nikola (na Ibru), Veliki mučenik Dimitrije (u Solunu, Grčka), Sveti Pantelejmon (kod Niša). Pred kraj života odrekao se prestola i ustupio ga sinu Stefanu koji će biti prvi srpski kralj (prvi kome je na glavu stavljena zlatna kruna kao simbol kraljevskog dostojanstva - otuda i ime Prvovenčani). Nemanja se zamonašio (zakaluđerio) u manastiru Studenica dobivši monaško ime Simeon. Posle godinu dana odlazi sinu Savi na Svetu Goru, gde podižu srpski manastir Hilandar (1199). Umro je 1200. godine.

SVETI SAVA je jedna od najznačajnijih ličnosti srpske istorije i kulture. Svetovno ime mu je bilo Rastko. Rođen je kao najmlađi sin Stefana Nemanje. Sa sedamnaest godina odlazi u Svetu Goru gde se zakaluđeri dobivši monaško ime Sava. Ceo život posvetio je podizanju crkava i manastira, pisanju crkvenih knjiga, učvršćivanju dinastije Nemanjića, osamostaljivanju srpske pravoslavne crkve, podizanju svešteničkog kadra, nabavljanju knjiga, podizanju kulture i prosvete. Sa ocem je podigao manastir Hilandar, a sa bratom Stefanom Prvovenčanim podigao je manastir Žiču u kome će biti krunisani mnogi srpski kraljevi. Sava je prvi srpski pisac: napisao je biografiju svoga oca Nemanje. Umro je 1236. godine u Trnovu, u Bugarskoj. Zbog zasluga za srpsku crkvu proglašen je za sveca. (Vidi više o Savi Nemanjiću u odeljku Srednjovekovna književnost, str. 159)

DUŠAN (1308-1355), sin Stefana Dečanskog, poznat u narodnoj pesmi kao "srpski car Stjepane", preuzeo je vlast od oca i vladao kao kralj od 1331 do 1345. godine i kao car od 1345. godine do smrti. Srbija je za vlade cara Dušana dostigla vrhunac moći na političkom, vojnom i ekonomskom planu i značajan kulturni razvitak. Srbija je u to vreme bila najveća i najjača država u ovom delu Evrope i Dušan joj je bio namenio ulogu koju je svojevremeno imala Vizantija. Arhiepiskopiju srpske crkve podigao je na stepen patrijaršije, što je značilo apsolutnu samostalnost srpske crkve. Spremao se da osvoji Carigrad i time konačno potisne prevlast Vizantije. Otuda je dobio ime Dušan Silni.

Da bi uredio državnu vlast i zasnovao pravni sistem, Dušan je doneo zakonik poznat pod imenom Dušanov zakonik, najstariji pravni akt kod Srba (1349). Car Dušan je na vreme shvatio opasnost koja preti od nadiranja Turaka iz Male Azije pa je radio na uspostavljanju vojnih saveza sa drugim zemljama radi zajedničke odbrane. Ti poslovi prekinuti su njegovom preranom smrću 1355. godine. Posle Dušanove smrti vladao je njegov sin Uroš (u narodnoj pesmi "nejaki Uroš") koji nije posedovao čvrstinu i odlučnost svoga oca. To su iskoristili velikaši koji su oduvek težili da se osamostale. Do tada jaka sriska država raskomadana je na niz feudalnih poseda - državica. Budući da su velikaši stalno bili u međusobnom sukobu (oko vlasti i teritorija), njihova odbrambena moć je slabila, nadiranje Turaka je olakšano, jedan po jedan feud potpadao je pod tursku vlast.

MRNjAVČEVIĆI su srpska feudalna porodica: braća Vukašin i Uglješa poginuli su u boju na Marici 1371. godine. Narodna pesma spominje i najmlađeg brata Gojka, ali istoriji nije poznat. Uglješa je bio protiv krunisanja Dušanovog za cara i protiv osnivanja patrijaršije jer je tim potezima dolazio u sukob sa Vizantijom i Carigradskom patrijaršijom. Uglješin jedinac Uglješa umro je kao dečak pa se despotova udovica Jelena zamonašila i dobila ime Jefimija. Živela je na dvoru kneza Lazara vaspitavajući njegovog sina Stefana. Posle smrti kneza Lazara ostala je uz kneginju Milicu pomažući joj u državničkim poslovima. Ispevala je Pohvalu knezu Lazaru. Iz ove porodice je Vukašinov sin Marko, opevan u narodnoj pesmi kao čuveni junak Marko Kraljević.

Ima junaka o kojima se peva sa simpatijama i koji su oličenje svega humanog, plemenitog i pravednog: Miloš Vojinović, vojvoda Momčilo, mlada Gojkovica, Jevrosima (kao sestra i kao majka), Marko. Ali ima i negativaca koji se pojavljuju u više pesama: Dušan, Vukašin, Uglješa, Vidosava - oni su osioni, gramzivi, bezobzirni, verolomnici, izdajice.

U najlepše pesme pretkosovskog ciklusa spadaju Zidanje Skadra (lepota, skromnost i jednostavnost mlade Gojkovice; lepota i snaga majčine ljubavi; dramatika naracije); Ženidba Dušanova (sklad junaštva, viteštva, mudrosti i duhovitosti; lepota pripovedanja; veština komponovanja priče; gradacijsko ređanje motiva, slika i postupaka), Uroš i Mrnjavčevići (veličina pravde i istine; dramatičnost priče, pažljivo vajanje likova).