Laza Kostić - Među javom i med snom

Pjesma Među javom i med snom, nastala je 1863. godine; u njoj je Laza Kostić, na poetski način definisao i promislio poezijui kao naročito stanje duha, pokazavši u slikama da je ona proizvod sna i jave, svjesnog i podsvjesnog, halucinantnog i logičnog. Pjesma počinje strofom:

Srce moje samohrano,
ko te dozva u moj dom?
neumorna pletisanko,
što pletivo pleteš tanko

među javom i med snom.

Iz stihova se vidi da se pjesnik neposredno obraća svom srcu (koristi apostrofu kao stilski postupak). Upitaće: Srce moje samohrano, / ko te dozva u moj dom? - kao da je to neko izvan njega, neko drugi ali njemu blizak i drag. Šta srce u pjesmi označava? Ova riječ izgubila je svoje pravo značenje, anatomsku vrijednost i poprimila drugo značenje: postala je metafora za nevidljivi i neuhvatljivi dio pjesnikovog JA; onaj dio koji je apstraktan, sa kojim dolazi nadahnuće i sve što je emotivno. Srce je u tom smislu središte psihičkog života, čovjekove duše jer u narodu se kaže: srce me boli, srce mi pati, voli svim svojim srcem, srce si mi ranila... Pjesnik je srce nazvao samohranim. Zašto samohrano? Samohran je onaj koji je sam, bez igdje ikoga, prepušten sam sebi. U konkretnom slučaju, ono je dio njega, ali se ponaša kao da je odvojeno i samostalno. Pjesnik će ga nazavti "pletisankom". Primjećujemo da je riječ rijetka, složena, sa značenjem: onaj koji plete snove. U tome je neumorno, ne zna za zaklone i predahe. A pletivo srca je tanko, neuhvatljivo u svojoj profinjenosti jer djeluje paučinasto i kao takvo je neobjašnjivo. Ono nije proizvod ni potpune noći ni pravog dana, odnosno ni čiste jave ni sasvim nejasnog sna. To pletivo nastaje u prostoru koji je među javom i med snom. Ovom prvom strofom pjesnik je najavio pjesnički problem: pletivo - pletenje - među javom i med snom. U narednoj strofi on ga dalje razvija i produbljuje:

Srce moje, srce ludo,
šta ti misliš s pletivom?
ko pletilja ona stara,
dan što plete, noć opara,
među javom i med snom.

Odmah se zapaža da srce nije više označeno kao samohrano; ono je sada ludo jer je nestašno, neposlušno i samovoljno, jer radi nešto što je teško i nemoguće. Pjesnik kao da se čudi tvrdoglavosti, ne može da ju razumije. I zato su njegova uznemirenost i stepen - uzbuđenja veci -  došlo je do cijepanja u njemu: njegovo JA se podijelilo na onaj razumski dio, koji sve promišlja, shvata i kontroliše i na onaj drugi dio koji čini nesvjesno, neshvatljivo što izmiče kontroli i našem potpunom razumijevanju, a što u stvaralačkom poslu ima vrlo važnu ulogu. Pjesniku srce naliči na staru pletilju koja stalno radi ali koja nije zadovoljna svojim učinkomi i zato ono što danju isplete noću para i obrnuto. Očevidno, ona teži savršenstvu koje se nikada ne može postići. Ova slika, međutim pokazuje nešto drugo: ako je dan simbolika za ono što je racionalno i svjesno, a noć za podsvjesno onda izneđu njih postoji jedan vid suprotnosti, ali i stalno prelivanje jednog u drugo, naročito kad je riječ o nastajnju umjetničkog djela, pa samim tim i pjesme. Stvaranje djela je upravo pletenje i paranje, ono uključuje svjesno i nesvjesno, intuitivno, što je došlo bez prethodnog razmišljanja. To je razlog što su pjesnička djela teško razumljiva i što se na kraju nikad ne mogu docitati. Pjesnik bi želio da ostvari uvid u sve to i da sazna šta se sve dešava u procesu stvaranja i nastajanja pjesme, da sagleda šta je u svemu tome razumsko svjesno a šta nije, međutim - u tome ne uspijeva. Sve ostaje jedna velika zagonetka jer sve se dešava na nekoj granici - među javom i med snom. Treca strofa glasi:

Srce moje, srce kivno,
ubio te živi grom!
što se ne daš meni živu
razabrati u pletivu
među javom i med snom.

U početku ove strofe, koja je i kraj pjesme - srce više nije ni samohrano ni ludo, ono je sada -  kivno. Uzvičnik koji je na kraju drugog stiha pokazuje da nema smirenosti u glasu subjekta, te da je subjekat očito ljut i da nepomirljivost između srca i njega prešla u sukob. Tu nepomirljivost pokazuje stih: ubio te živi grom! Ova kletva je povećala emocionalnost u pjesmi. Postavlja se pitanje zašto je srce kivno i čemu kletva. Zato što stavlja pjesnika na muke: ono se ponaša inadžijski, plete, stvara pletivo a pjesnik ne može da odgonetne kako ono nastaje, niti da objasni šta je u njemu java a šta je san. Prirodu stvaranja i nastajanja pjesme Kostić je opjevao u ovom djelu, to se može predstaviti ovako:

Prema tome, pjesma Među javom i međ snom pokazuje da je obraćanje pjesničkog subjekta srcu u stvari jedan vid uspostavljanja dijaloga sa samim sobom, sa svojom pjesničkom prirodom. Laza Kostić govori o ovom u svom eseju O pjesničkom zanosu u kome kaže: To nije ni java ni san to nije ni svest ni zanos, to je neki suton uoči zanosa, kad svesna java prelazi u pesnički zanos... kad ga prođe zanos, pesnik zapiše zapisnik o onome što se dogodilo. To je pesma.

_________________________________

Laza Kostić - Među javom i med snom

Pesma nastaje u dodiru sna i jave, među javom i med snom, u inspirativnom trenutku koji može da ima različite podsticaje materijalnog ili duhovnog porekla; ona se oblikuje u jeziku ali je taj jezik pesnički, u pesničkoj (umetničkoj) upotrebi. Pesnički jezik je saobražen pesnikovim mislima i osećanjima, on je pomeren od uobičajenog i svakodnevnog, reči dobijaju smislove i značenja zavisno od mesta u rečenici, od leksičkih spregova, konteksta. Poetsko kazivanje je slikovito, figurativno, simbolično, alegorijsko - da bi se šhvatilo, valja otkriti dubinsko značenje reči, slika i celog književnog dela. Poetsko kazivanje je nekada kao pena - tek da proniknemo u smisao, on splasne, izgubi se. Ono nema jasne i prepoznatljive obrise nego je lelujavo, prozračno, bledo. Pesma Među javom i med snom Laze Kostića jedna je od takvih pesama koje deluju zagonetno i neuhvatljivo.

Među javom i med snom - motivska struktura

SRCE moje samohrano, 8

ko te dozva u moj dom?  7

Neumorna pletisanko, 8

što PLEETIVO pleteš tanko 8

među javom i med snom. 7

SRCE moje, srce ludo, 8

šta ti misliš s PLETIVOM? 7

Ko pletilja ona stara, 8

dan što plete, noć opara, 8

među javom i med snom. 7

SRCE moje, srce kivno, 8

ubio te živi grom! 7

Što se ne daš meni živu 8

razabrati u PLETIVU 8

među javom i med snom. 7

Kada se pesma Među javom i med snom pročita, u čitaočevoj svesti ostaju tri stvari: lirski subjekt, srce i pletivo.

Lirski subjekt je nosilac poetskog govora; dominira pesmom jer se eksplicitno pojavljuje u sve tri strofe direktnim obraćanjem srcu (apostrofa); otkriva se oblicima prisvojne zamenice MENI (1), lične zamenice drugog lica - obraćanje TE (2), TI (1), glagolskim oblicima prezenta PLETEŠ (1), MISLIŠ (1), DAŠ (1) - ukupno jedanaest leksičkih jedinica. Lirski subjekt je u redukovanom dijalogu sa srcem - samo on govori, srce se ne oglašava.

Srce je dominantan motiv u pesmi. Eksplicitno se pojavljuje tri puta na udarnom mestu u stihu (početak stiha) i dva puta u unutrašnjem položaju, dakle ukupno pet puta. Ono je objekat apostrofe u odnosu na lirskog subjekta, ali je istovremeno i samostalni subjekt koji postoji i ispoljava se svojim činjenjem (PLETEŠ, MISLIŠ, DAŠ), odnosom prema lirskom subjektu, svojstvima (SAMOHRANO, NEUMORNO, PLETISANKO, LUDO, KIVNO). Između lirskog subjekta i srca postoji opozitni odnos (ko te dozva u moj dom, šta ti misliš s pletivom, što se ne daš) koji pobuđuje nemir u lirskom subjektu i potrebu da se obraćanjem srcu razreši nesigurnost, nedoumica i nespokoj. Ovo srce je srce lirskog subjekta, središte i srž ljudskog bića, prostor duševnog života - emocija i preživljavanja, raspoloženja, snova i želja. Srce je metafora stvaralačkog subjekta, odnosno stvaralačkog JA lirskog subjekta, odnosno PESNIKA.

Pletivo je drugi motiv po mestu u strukturi pesme i po značenjskoj vrednosti u sistemu značenja pesme kao celine. Ovaj motiv se javlja u sve tri strofe po jednom - pletivo je proizvod činjenja srca, odnosno neumorne pletisanke. Šta je pletivo? Na ovo pitanje odgovor nalazimo u pesmi Laze Kostića Pobri J. J., posvećenoj satiričnoj poeziji Jovana Jovanovića Zmaja:

Pletivom nežnim što ga tek življe

nežnije srce dovoljno ponja,

njime ti šibaš požilje divlje

ogrezle rane paklena konja.

Pletivo nežno su Zmajeve satirične pesme kojima šiba sve ono što je negativno u društvu i čoveku. Čak i ovde, kada govori o satiričnoj pesmi, koja ume da bude oštra (šibaš) i neprijatna, Kostić će upotrebiti epitet NEŽNO (u pesmi Među javom i med snom upotrebiće epitet TANKO). U pesmi o kojoj govorimo, dakle, PLETIVO je metafora za PESMU.

Ako smo zaključili da je srce metafora za stvaralački subjekt (pesnika), odnosno za stvaralačko JA lirskog subjekta, i da je pletivo metafora za pesmu kao produkt stvaralačkog procesa, onda se u pesmi mogu otkriti još neki motivi sakriveni ispod doslovnog značenja pesničkih slika i dva dopunska motiva asocijativnog porekla. Tri su motiva proistekla iz dva navedena osnovna motiva - to su motiv pesničkog stvaranja (stvaralačkog procesa koji se odvija u prostoru među javom i med snom) i motiv razumevanja pesme. Asocijativnim impulsima ovde oživljavaju i prepliću se jedan folklorni motiv (pletilja) i jedan antički motiv (Penelopa, žena Odisejeva). Ovi dopunski motivi imaju samo ilustrativno-poredbeni karakter.

Među javom i med snom - sadržina i značenje - Cela pesma Među javom i međ snom ima oblik apostrofe: lirski subjekt se obraća svome srcu; pesma nije ništa drugo nego obraćanje srcu, dijalog sveden samo na ono što govori lirski subjekt, a srce se ne odaziva - ono ćuti, a to ćutanje je ostavljanje pitanja bez odgovora. Prvi stih određuje emotivni odnos lirskog subjekta prema srcu: ono je određeno atributom MOJE, koji ima doslovno značenje (pripadanje srca lirskom subjektu), ali on nosi u sebi i dodatni emotivni smisao: ukazuje na bliskost lirskog subjekta i srca, ovo MOJE nema samo posesivni karakter, koji je jasan i prirodan, jednoznačan, nego ima i značenje naklonosti, topline (uporedimo majčine reči upućene detetu: Dete moje!). Ali uz srce stoji još jedan atribut (gramatička kategorija): SAMOHRANO. Ovaj atribut je vrlo bogat mogućim, prenesenim, figurativnim značenjima i time prestaje biti samo gramatička kategorija i postaje stilska kategorija - epitet. Pridev SAMOHRANO zrači više značenja, koja u kontekstu pesme presijavaju nudeći mogućnost različitog doživljavanja. Pre svega, epitet SAMOHRANO personifikuje srce kao ljudsko biće koje se SAMO HRANI jer nema nikoga svog; ono kao da se tek uselilo upesnikov dom, odnosno pesnik je tek postao svestan njegovog prisustva i njegovih mogućnosti. Ono je probuđeno, proradilo je, sada je drugo biće u biću lirskog subjekta, ono biće koje stvara neprekidno i neumorno. To je stvaralačko ja lirskog subjekta, drugo JA suprotstavljeno prvobntnom ja, fizičkom i svakodnevnom. Upitna. rečenica Ko te dozva u moj dom? je izvesni blagi prekor ali istovremeno i odobravanje i zadovoljstvo što je ono tu, jer je obogatilo moj dom, prosvetlilo ga stvaralačkim činom. Sledeća dva stiha dopunjuju sliku srca: ono je neumorna pletisanka koja pletivo plete tanko. Ono je izvor stvaralačkih inspiracija (plete san) iz kojih tokom stvaralačkog procesa (pleteš) nastaje pesma (pletivo tanko). Ali ceo proces nastajanja inspiracije, konkretizacije inspiracije i nastajanja pesme teče kao među javom i međ snom - mešaju se java i san, javljaše nedoumica je li to java ili san: već ovde je lirski subjekt naznačio da ne može jasno da se razabere u pletivu svoga srca. Pesnička inspiracija je ovde osnovno interesovanje, pesnika ona interesuje neprekidno - i u pesmama, kao ovde, i u esejima. U jednom eseju on će o pesničkoj inspiraciji zapisati da ona nije ni java ni san, to nije ni svest, ni zanos, to je neki suton uoči zanosa, kad svesna java prelazi u pesnički zanos. U takvom sutonu može da se mala, sitna misao učini velika, "sjajna kao munja", može da mala željica naraste, da bleda uspomena sine neobičnom svetlinom.

Druga strofa uvodi novi motiv koji će poslužiti za poređenje i bolje osvetljavanje srca. Sada se lirski subjekt obraća srcu sa srce ludo. Ovaj epitet pokreće novi široki spektar asocijacija. Opet je srce personifikovano: ono je mlado, živo, veoma agilno, ne smiruje se - to su značenja koja upućuju na unutrašnja svojstva srca (imamo stalno na umu da je srce metafora za stvaralačko JA!). Epitet LUDO nikako nema značenje tvrdoglavosti, neposlušnosti, samovoljnosti - ove osobine su negativne i odbojne i nikako ne mogu da se uklope u stih - Srce moje, srce ludo (uporedimo rečenicu - Ne boj se, ludo). Pitanje Šta ti misliš s pletivom izraz je nedoumice lirskog subjekta kome se pletivo još ne ukazuje jasno - ono tek nastaje, još se uobličava, nema dovoljno jasne obrise da bi moglo da se sagleda i shvati šta je, šta će biti (šta ti misliš). Jer, u sećanju oživljava slika ko pletilja ona stara /dan što plete noć opara: Odisejeva žena Penelopa već deset godina čeka da se muž vrati iz Trojanskog rata; lepa i ugledna, stalno je imala prosce, ali se ona, verna Odiseju, izgovarala da mora prvo da završi pletivo; što danju oplete, noću para i tako beskonačno, kako bi odbila prosce i sačekala povratak muža. U kontekstu ove slike pletivo ima dva značenja: pletivo srca je poezija, pletivo Penelopino je tkanje. I stih dan što plete noć opara ima dva značenja: jedno je u kontekstu Penelopinog pletenja: danju što oplete, noću opara; drugo je u kontekstu pletenja pletisanke srca: dan što plete, noć opara - neuhvatljivo je, sagledava se pa se ponovo izgubi, istovremeno kao da ga ima i nema, teško je razabrati se šta u stvari jeste, jer to je sve među javom i med snom.

Treća strofa dovodi do vrhunca opozitni odnos lirskog subjekta i srca, odnosno stvaralačkog JA. Ono je sada srce kivno - novi epitet, nova osobina - jer što se ne daš meni živu /razabrati u pletivu /među javom i med snom. Tu je POENTA pesme: stvaranje je velika tajna, pesma je zagonetka smi- la. Tek ovde na kraju pesme jasne obrise dobija i predmet, TEMA pesme: nju sadrži, pronosi kroz pesmu i stalno naglašava naslov /refrenski stih - Među javom i med snom.

Pesma Među javom i med snom je ključna pesma za razumevanje Kostićeve stvaralačke poetike. Stvaralački proces je sagledan kao naročito stanje duha između Jave i sna, stvaranje kao tajna, a delo (pesma) kao zagonetka smisla. Kostićev poetički princip ukrštaja kao jedinstva suprotnosti najbolje je umetnički ekspliciran u ovoj pesmi. Srce je ovde simbol harmoničnog ukrštaja jave i sna, koje nije ništa nego proces pesničke inspiracije, stvaralačke aktivnosti i nastajanja pesme. Suprotnosti između jave i sna su suprotnosti između svesnog JA i podsvesnog (stvaralačkog) JA , između racionalnog i emocionalnog, između logičnog i halucinantnog. Slika pletilje one stare je u kontrastu dana i noći: dan je ono što je racionalno, svesno i konkretno; noć je simbol onoga što je iracionalno, sanovito i neuhvatljivo, teško razbirljivo - kao san.

Među javom i med snom - jezik i versifikacija

Ova kratka pesma odlikuje se onim osobinama koje je Kostić ugradio u svoj princip ukrštaja: simetrija i harmonija. One se ostvaruju jezičkim i versifikacijskim sredstvima. PONAVLjANjE je ključni jezičko-stilski postupak, koji se javlja na nivou stiha (srce moje, srce ludo) i na nivou pesme: srce moje (3), pletivo (3), među javom i med snom (4). EPITET je vrlo funkcionalan i vrlo bogat; najbogatiji epiteti stoje uz imenicu SRCE: SAMOHRANO, MOJE, LUDO, KIVNO. ALITERACIJA ostvaruje eufonijski sklad lirskog kazivanja, izvesnu mekotu i nežnost: velika je učestalost suglasničkog skupa PL (7): ne samo da se sugeriše ritam pletenja (tkanja), nego se ovakvom učestalošću naglašava pletenje i pletivo, odnosno pesničko stvaranje i pesma. Priroda pesničkog stvaranja i pesme kao ostvarenog dela podvučena je četiri puta ponovljenim stihom Među javom i med snom, koji ima funkciju naslova (udarno, istaknuto mesto) i refrena (opet udarno mesto - na kraju svake strofe). Poseban efekat ovaj refren ostvaruje time što se nalazi iza svake od tri pesničke slike pa se sadržina slike komentariše kao nešto što je između jave i sna.

Simetrija i harmonija (= lepota) ostvaruju se i versifikacijskim sredstvima. Stihovi se povezuju u parove na osnovu sadržine ili zajedničke rime:

1. i 3. stih svake strofe nose sadržinsku osu cele pesme; ovaj par čine osmerci;

2. i 4. stih imaju funkciju dodatnog obogaćivanja sadržine prethodnog para; ovaj par čine različiti stihovi - osmerac i sedmerac;

2. i 5. stih su sedmerci: zajednička osobina im je istovetna rima. Rimovanje takođe predstavlja element simetrije i harmonije:

2. i 5. stih - sedmerci, zatvorena muška rima:

DOM - SNOM; PLETIVOM - SNOM, GROM - SNOM;

3. i 4. stih - osmerci, otvorena ženska rima:

PLETISANKO - TANKO; STARA - OPARA; ŽIVU - PLETIVU;

1. stih je slobodan, ne rimuje se na nivou strofe, ali se rimuje na nivou pesme: SAMOHRANO, LUDO, KIVNO.

Srce moje samohrano,

ko te dozva u moj dom?

neumorna pletisanko,

što pletivo pleteš tanko

među javom i med snom.

Srce moje, srce ludo,

šta ti misliš s pletivom?

k'o pletilja ona stara,

dan što plete, noć opara,

među javom i med snom.

Srce moje, srce kivno,

ubio te živi grom!

što se ne daš meni živu

razabrati u pletivu

među javom i med snom!

________________________________

Laza Kostić (1841 - 1910), najzanimljivija i najistaknutija pjesnička ličnost druge polovine 19. vijeka u Srbiji. Po vremenu u kome je živio i stvarao. Kostić je romantičar, ali je mnogim svojim ostvarenjima postao preteča modernog pjevanja 20. vijeka. Rođen u bogatoj građanskoj porodici, materijalno obezbjeđen, mogao je da se posveti čitanju i učenju, tako da je za svoje vrijeme bio jedan od najobrazovanijih srpskih pisaca, poliglota i erudita. Kao doktor prava, službovao je u Novom Sadu i bio bliski saradnik Svetozara Miletića i politički veoma aktivan u pokretu Omladine srpske. Zbog svoje političke djelatnosti proganjan je i hapšen od austrijskih vlasti. Nekoliko godina živi u Srbiji kao gimnauijski profesor, a potom odlazi u Crnu Goru na poziv kneza Nikole, gdje ostaje sedam godina.

Znao je više jezika: grčki, latinski, engleski, engleski, njemački, francuski, ruski, mađarski. U originalu je čitao antičke pisce, kao i najistaknutije pisce evropskih književnosti i filozofije. Zato ga je odlikovala široka književna kultura, velika erudicija, dijalektički um. Bio je prvi koji je počeo sistematski da populariše Šekspirova djela kod Srba: prevodio ga je i komentarisao punih pedeset godina pišući prikaze i referate o njegovim dramama "Romeo i Julija", "Car Lir", "Hamlet", "Ričard III".

Laza Kostić, kao pjesnik, filozof i estetičar, razvio je i teorijski obrazložio svoju originalnu poetiku. Osnovni poetički princip je ukrštaj kao jedinstvo suprotnosti:ukrštanje tema, motiva, formi, pjesničkih slika, ritmova, zvukova.

Na svim područjima na kojima se pojavljivao kao stvaralac, Lazu Kostića pratili su nesporazumi i nerazumevanja. Veliki pesnik, autor stihova koje danas jednodušno svrstavamo među najlepše na srpskom jeziku - dovoljno je setiti se njegovih epskih pesama Minadir, Đurđevi stubovi, Samson i Dalila, Dužde se ženi, Preljubnica, ili, pak, lirskih poema Poslednja ruža i Santa Maria della Salute, bisera njegove lirike Moja zvezda, Spomen na Ruvarca, Prometej, Među javom i med snom, Na ponoćnoj lađi, Pevačka himna Jovanu Damaskinu, tragedija Maksim Crnojević i Pera Segedinac – Kostić je bio briljantan književni i pozorišni kritičar, esejista, filozof i prevodilac sa više jezika. Kada se sve to uzme u obzir, neminovno se mora postaviti pitanje zašto su ga za života zaobilazila priznanja, sustizale negativne, pa čak i podsmešljive kritike, kao i osporavanja njegovog prevodilaštva.

Živeći svoj život uistinu među javom i med snom, Laza Kostić imao je sudbinu Prometeja o kome je i pevao. Iako su ga okivali pravilima i propisima već u njegovo vreme zastarelih poetika i književnih teorija, nisu uspeli da mu onemoguće maštu i sputaju prkosne zanose i pesničke uzlete: razbio je okove u koje su ga bacili. Vreme posle smrti skinulo je okove i definitivno donelo priznanje njegovom velikom delu. Ali, ostalo je još dovoljno prostora za nova procenjivanja i analize njegovog književnog rada, pri čemu svakako polazna osnova mora biti studija Zanosi i prkosi Laze Kostića, autora sličnog mu po stvaralaštvu, pesnika i novinara Stanislava Vinavera.

U Somboru je, u proleće 1909. godine, nastala i poslednja Kostićeva pesma, izuzetne jezičke, stilske i duhovne lepote i nenadmašne osećajnosti, čuvena Santa Maria della Salute, nadahnuta ljubavlju prema prerano umrloj Lenki Dunđerski. Ovu pesmu mnogi smatraju i najlepšom ljubavnom pesmom spevanom na srpskom jeziku. Laza Kostić je umro u Beču, 26. novembra 1910. godine.

Lenka Dunđerski - Dnevnik

Laza Kostić - Santa Maria della Salute