Književni termini

AFORIZAM, kratki književni oblik kome u usmenoj književnosti donekle odgovara poslovica, a u govoru dosetka. Sadržinski je zbijen i misaono gust, prikladan za lapidarno izražavanje važnih životnih iskustava.

BAJKA (stsl. bajati – pripovedati), narodna pripovetka s elementima fantastičnog; priča u kojoj se na maštovit način simbolično pripoveda određeni sadržaj.

BESTSELER (engl. best-seller – knjiga sa velikom prodajom), knjiga koja se u određenom trenutku u određenoj zemlji najviše prodaje. Bestseleri su obično knjige koje odgovaraju zahtevima ukusa koji su u datom trenutku popularni kod šire čitalačke publike, što ne mora ujedno da znači i manju književnu vrednost dela.

GROTESKA (fr. grotesque; ital. grottesco od grotta – pećina), označava svako umetničko ostvarenje u kojem se nalazi spoj nespojivog. Često se opisuje kao ono što je čudno, nastrano, neobično, nakazno. Određuje se kao postupak ili umetnička tehnika koja pomoću mašte spaja oštro suprotstavljene osobine predmeta i stvara prizore kakvih nema u stvarnom svetu.

DESKRIPCIJA (lat. descriptio – opisivanje, prikazivanje), jedan od osnovnih postupaka u književnosti, koji podrazumeva predstavljanje fizičkih, spoljašnjih karakteristika elemenata fikcionalnog sveta. Deskripcija se obično sagledava u opoziciji s naracijom, odnosno pretpostavlja se da je deskripcija onaj segmet u kojem se ne izlaže nikakvo zbivanje.

DNEVNIK (lat. diarium), zapisi o događajima koji su se zbili u toku dana ili u određenom periodu, organizovani u manje celine prema datumima zapisivanja koji su dati u hronološkom redosledu. Dnevnik podrazumeva opis događaja u kojima je autor učestvovao, što podrazumeva subjektivnost u pristupu. Forma dnevnika obavezuje autora da događaje iznosi tačno i verodostojno.

DRAMATIZACIJA, stvaranje dramskog komada preradom dela nekog drugog žanra, najčeće epskog (npr. hronike, romana, pripovetke, kratke priče i sl.), pri čemu se naracija transformiše u dijaloge i monologe. U srednjovekovnoj drami Biblija je dramatizovana u misterije, dok je u elizabetanskom pozorištu bilo rasprostranjeno dramatizovanje Plutarhovih i Holinšedovih istorijskih dela.

EDICIJA (lat. editio – izdavanje), podrazumeva kontinuirano izdavanje različitih knjiga koje izdavač objavljuje pod jednim imenom. Edicije su po pravilu ujednačeno i prepoznatljivo opremljene; najčešće su organizovane po izdvojenom merilu, koje se može odnositi na zajedničku temu, oblik ili orijentaciju delâ koja se objavljuju.

EKSPLICITNO (lat. explicare – razviti, razmotavati), jasno izrečeno, izrazito, očevidno, očigledno. Eksplicitna poetika označava otvoreno izrečena pravila stvaranja ili nameru da se u određenom delu izrazi određena tema na određeni način.

Suprotno eksplicitnom je implicitno.

EMPATIJA (gr. empathia, nem. Einfὕhlung) ili saživljavanje pre svega je termin psihologije, gde označava sposobnost uživljavanja, odnosno projekciju utiska na publiku, čitaoca ili gledaoca. U teoriji književnosti empatija je vezana za pitanje efekta i recepcije.

EPITALAM (gr. thalamus – bračna ložnica), vrsta starogrčkih obrednih pesama koje su se pevale pred bračnom ložnicom. Ovaj pojam obuhvata celokupnu antičku svadbenu liriku.

IMPLICITNO (lat. implicare – zapletati, uplesti), unutrašnji i sveobuhvatni pristup. Implicitna poetika označava unutrašnja, neizrečena pravila stvaranja.

Suprotno je eksplicitno.

INSINUACIJA (lat. insinuare – prodreti, pristupiti; ucepiti, usaditi), podvala, klevetanje, izmišljanje s ciljem da se neko okrivi za nešto.

INTERVJU (engl. interview – razgovor), oblik dokumentarne književnosti u kojem jedna osoba (obično novinar) postavlja pitanja osobi koja je svojim poznavanjem određene teme, delom ili ličnošću zanimljiva čitalačkoj publici (obično je reč o poznatim ličnostima, npr. piscima, umetnicima, glumcima, muzičarima itd.).

KABARE (fr. cabaret – gostionica, krčma), mala pozornica s raznovrsnim zabavnim programom ili gostionica s artističkim tačkama.

KAKOFONIJA (gr. kakos – zao, ružan; foni – glas, zvuk), neskladan, neugodan zvuk ili neharmončna kombinacija reči koja ružno zvuči i nije prijatna za slušanje.

KATARZA (gr. katharsis – očišćenje), jedan od najznačajnijih pojmova Aristotelove Poetike, kojom se u definiciji tragedije objašnjava njeno dejstvo na publiku, odnosno obrazlaže njena svrha. O pojmu katarze neprestano se raspravlja od antike pa sve do danas, budući da je pojam katarze (katharsis pathematon) višesmislen, pa se njegovo značenje često može tumačiti na osnovu konteksta.

KVINTA (lat. quintus – peti), strofa koja je sastoji od pet stihova sa različitim oblicima rime.

KLIŠE (fr. cliche), stilski ili kompozicioni postupak koji se ustalio i time izgubio svoju umetničku vrednost, ali se i dalje mehanički koristi kao obrazac. Obično ima vrednosno negativno značenje i koristi se u pejorativnom smislu (radni narod, elegantan primer, kardinalna greška).

KOLAŽ (fr. collage – lepljenje), delo koje je delimično ili potpuno sastavljeno od fragmenata drugih dela, ujedno prepuno aluzija, referenci, citata i stranih izraza. Termin je preuzet iz slikarstva jer pisac, poput slikara, umeće niz delića iz već postojećih ostvarenja. U filmu terminu kolaža blizak je termin montaže.

KOLUMNA (lat. columna – stub)

U antici kolumna je podrazumevala fizičku organizovanost teksta, tj. da se slova i reči ispisuju jedni ispod drugih, tako da sa strane bude ostavljena manja ili veća praznina (margina). Tako ispisan tekst liči na stub (stubac).

Pronalaskom štamparske mašine kolumna označava svaku štampanu stranu.

U novinarstvu kolumna predstavlja stalnu rubriku u kojoj se objavljuju članci jednog autora.

LIBRETO (ital. libretto – knjižica), tekst opere, operete, melodrame ili drugih muzičko-scenskih dela, poput baleta ili pantomime.

MAKSIMA (lat. maximus – najveći, najviši), 1. mudra izreka, pravilo za život, osnovno načelo ili glavni princip u životu i radu, geslo, ideja-vodilja itd. 2. refleksivni književni oblik univerzalne sadržine, u starom veku popularan u istočnim književnostima, pre svega u indijskoj i kineskoj.

MECENA, finansijski i moralni pokrovitelj umetnika, pisaca ili mislilaca. Naziv potiče od vlastitog imena prvoga mecene u istoriji, rimskog urednika Gaja Mecene, koji je živeo u 1. veku p. n. e. i novčano i moralno podržavao Vergilija, Horacija i druge.

MITOLOGIJA (grč. mythos – kazivanje, pričanje; logos – reč, govor), 1. skup, zbirka mitova – usmenih spiritualnih ili religioznih priča starih kultura kojima se objašnjava postanak kosmosa, prirode i čovečanstva. 2. sistem mitova koji je stvorio pojedini pisac ili pesnik. 3. nauka o mitovima koja se, osim za arheologiju i istoriju, etnologiju i folklor, posebno veže za antropološku kritiku i strukturalizam.

MODULACIJA (lat. modulatio – promena, prelazak), svaka promena u visini, jačini, tonu ili boji glasa tokom govora. U muzici ona označava prelazak iz jednog tonaliteta u drugi.

MOLITVENIK, zbirka molitvi koje mogu biti pesničko-kultnog ili službenog karaktera. Kada sadrži i činove svetih tajni, onda se naziva trebnikom.

MOTIV

U istorijskoj poetici motiv je najsitnija narativna jedinica, koja zajedno s drugim motivima čini temu.

Prema teoriji ruskog formalizma motiv je najmanja, nedeljiva tematska jedinica u pripovedanju.

Motiv se često definiše i kao razlog koji navodi književnog lika da učini neko delo.

MOTO (ital. motto – reč, izreka), natpis u prozi ili u stihu koji se nalazi na početku dela. Motiv obično dolazi iza naslova dela, poglavlja ili pevanja, a cilj mu je da oblikom i sadržinom nagovesti smisao teksta na koji se odnosi. Moto često predstavlja citat iz nekog poznatog književnog dela.

NARAVOUČENIJE, pouka umetničkog dela, uglavnom iz didaktičke književnosti, do koje se dolazi redukovanjem njegovog sadržaja na jednu glavnu misao, tezu ilu poruku dela. Naravoučenije se može izvući i iz filma, pozorišne predstave, istorijskog događaja, mita ili neke životne situacije.

ONEOBIČAVANjE (rus. ostranenie; prevedeno je i kao očuđenje), postupak pomoću kojeg se ono što je poznato prikazuje kao da je nepoznato, odnosno neobično. Svrha umetnosti je da razbije automatizam opažanja i da nam umesto mehaničkog prepoznavanja omogući stvarno poimanje sveta.

OPUS (lat. opus – posao, delo), književno, muzičko ili bilo koje umetničko delo. U književnosti opus predstavlja celokupno delo nekog pisca.

PARABOLA (gr. parabole – stavljanje naporedo, upoređenje), književna vrsta vrlo srodna alegoriji i basni, koju uvek treba shvatati u prenesenom značenju, a čiji je cilj moralna pouka. Može biti u stihu ili prozi, a odlikuje se uzvišenim, ozbiljnim stilom i bogatom upotrebom stilskih figura.

PARAFRAZA (grč. paraphrasis – prepričavanje), 1. prepričavanje odlomaka, radnje ili značenja književnog dela, najčešće s ciljem da se ono pojednostavi ili da se razjasne njegovi nejasni delovi. 2. slobodan prevod, koji može podrazumevati promenu metričkog obrasca originala, ali i prozni prevod dela napisanog u stihu i obratno.

PERFORMANS (engl. performance – izvođenje), umetnička forma, srodna hepeningu, u kojoj autori, najčešće i sami izvođači, predstavljaju svoje delo bilo gde, u bilo koje vreme, s različitim trajanjem (od nekoliko minuta do nekoliko časova). Autor performansa želi da šokira publiku (publika je neophodni element performansa, koji se po tome razlikuje od slikarstva ili vajarstva) i time izrazi negativan odnos prema kulturi, društvu ili nekom problemu.

POSLOVICA, jednostavni govorni oblik sažetog izraza, u stihu ili u prozi, kojim se saopštava neka iskustvena spoznaja ili razmišljanje. Kako su opšteprihvaćene u nacionalnim tradicijama, poslovice često iskazuju jezgrovita zapažanja karakteristična za mentalitet ili veru datog naroda i epohe. Ima, međutim, mnogo više poslovica koje izrastaju iz opšteg životnog iskustva, i tako predstavljaju zajedničku književnu baštinu.

REP (engl. rap), vrsta instrumentalne pesme sročene kroz ritmički monolog, čija je sadržina najčešće politički i društveno angažovana. Sama reč rep vodi poreklo iz žargona američkih Crnaca, a njena značenja menjaju se u skladu s kontekstom u kojem se upotrebljava. U početku rep znači hapšenje (take a rap), a kasnije postaje sinonim za opštenje, ćaskanje. Rep najčešće izražava ogorčenost protiv rasizma, nasilja i drugih negativnih pojava u američkom društvu. Drugi tip repa daje prednost opscenim i seksualnim temama. Rep je, međutim, postao popularan i izvan granica SAD, a njegov uticaj primećuje se na domaćoj muzičkoj sceni, gde se kao najpoznatiji muzičari ovog pravca pominju Beogradski sindikat i Marčelo. Može se reći da se rep razvija u hip-hop, vrstu muzike takođe zasnovanu na ritmičkom govoru, čije je sadržina nešto vedrija i manje agresivna.

REFREN (fr. refrain – pripev), stih, deo stiha ili grupa stihova koji se najčešće u pravilnim, katkad i u nepravilnim intervalima, ponavlja u pesmi na kraju svake strofe (premda se refren može pojaviti i na početku ili u sredini, odnosno bilo gde), čime se doprinosi ritmičkoj organizaciji pesme.

REFREN (fr. refrain – pripev), stih, deo stiha ili grupa stihova koji se najčešće u pravilnim, katkad i u nepravilnim intervalima, ponavlja u pesmi na kraju svake strofe (premda se refren može pojaviti i na početku ili u sredini, odnosno bilo gde), čime se doprinosi ritmičkoj organizaciji pesme.

FILM (engl. film), novi medij umetničkog izražavanja nastao na temeljima pronalaska pokretnih slika, a koji objedinjuje postupke pokreta, scenskog (pozorišnog) prikazivanja, likovnih umetnosti i književnosti. Odnos filma i književnosti u najvećoj meri svodi se na problem adaptacije, odnosno prilagođavanja književnih ostvarenja ovoj vrsti medija.

FLEŠBEK (engl. flashback), termin koji je književna kritika preuzela iz filma, da bi njime označila naknadno prikazivanje događaja iz prošlosti u romanu, pripoveci ili drami. Njegovo značenje poklapa se s tradicionalnim pojmom retrospekcija, kao i s terminom savremene naratologije – analepsa.

FOLKLOR (engl. folklore – narodna mudrost; nauka o narodnom predanju), većina evropskih naroda nakon 1880. godine prihvata ovaj termin u nauci, obuhvatajući njime segmente narodnoga stvaralaštva. U savremenim teorijama književnosti folklor često predstavlja područje teorijskih ispitivanja, na osnovu kojih se donose određene opštevažeće postavke.

Srpska nauka preuzima od engleskog antropologa Tejlora definiciju folklora, prema kojoj on predstavlja sveobuhvatan pojam za:

- tradicionalnu materijalnu kulturu (zanatstvo, nošnja, arhitektura, likovne tvorevine);

- folklor pokreta, igara i muzike;

- foklor ideja, tj. običaja, verovanja, sujeverja, narodne medicine, religije...

- umetnost reči, odnosno pripovetke, poeziju (i epsku i lirsku), poslovice, zagonetke...

HEPENING (engl. happening – događaj), događaj koji se odvija u prostoru i vremenu, improvizovana i spontana multimedijalna interaktivna forma, čiji autori i učesnici teže da iznenađujućim efektima i sadržajem šokiraju publiku i navedu je na aktivno učestvovanje u predstavi. Cilj hepeninga je da isprovocira i promeni konformističku svest publike – oblikovanu agresivnim reklamama, čijim je obrascima savremeni čovek sveden na poželjnog konzumenta potrošačkog društva.

HIMNA (grč. ymnos), vrsta svečane pesme ispevane u slavu božanstva, heroja ili pobednika na panhelenskim takmičenjima. Razvoj ovoga žanra vezuje se za antičku književnost.

Naša državna himna Bože pravde preuzeta je iz alegorijske pozorišne predstave Jovana Đorđevića Markova sablja (1872).

CITAT (lat. citare – pozvati, sazvati; napominjati, imenovati), navod, doslovno prenošenje tuđih reči. Citat se obavezno stavlja pod navodnike ili se na neki drugi jasan način ističe u tekstu da su u pitanju preuzete reči.