Realizam u književnosti jugoslovenskih naroda

Društveno političke prilike u drugoj polovini devetnaestog veka

Jugoslovenski narodi u 19. veku ulaze u nov period svog društvenog i kulturnog razvitka. Prva polovina toga veka protekla je, uglavnom, u njihovom nacionalnom buđenju, jačanju i delimičnom oslobađanju od vlasti ili uticaja suseda i tuđina. Druga polovina 19. veka je vreme kada naši narodi produžavaju započetu nacionalnu borbu, i to u sasvim izmenjenim političkim i ekonomskim uslovima.

Srbija, posle mnogih borbi i teškoća oslobođena od Turaka, svim silama se upire da izgradi nove državne i društvene odnose, da modernizuje državnu organizaciju i unapredi privredu. Kapitalistički ekonomski odnosi sve jače prodiru u njen život i razaraju stare, patrijarhalne zadruge po selima. U tom periodu se naročito razvijaju gradovi, čije se stanovništvo brzo uvećava i čiji se život temeljno menja. Nova državna organizacija, izgrađivana po uzoru na zapadnoevropske države, iziskivala je stvaranje velikog administrativnog aparata, koji se brzo ispoljio kao ogroman ekonomski teret a istovremeno i kao odlučan politički faktor u još uvek nerazvijenoj zemlji. Vojska, policija i mnogobrojni organi vlasti takođe se stvaraju i jačaju. Dinastija je u njima imala svoju potporu, a radni ljudi svoje ugnjetače. Modernizovanje nove države prvenstveno se ograničavalo na gradske centre, pri čemu je selo moralo da podnosi ekonomski teret sve razvijenijeg gradskog života. Raspadanje zadruga i socijalno raslojavanje sela odvode mnoge ljude u gradove, dok selo siromaši pritisnuto velikim porezima, zelenaškim podvalama i trgovačkim mahinacijama. U uslovima takve ekonomske nesređenosti nužno se rađa nezadovoljstvo u narodu, čije se mase sve više osećaju suprotstavljenim dinastiji i njenoj vlasti.

Ratovi 1875 - 1878. sa Turcima doneli su izvesno teritorijalno povećanje Srbije i Crne Gore, ali Berlinskim kongresom od 1878. Bosna i Hercegovina, umesto da dobiju slobodu, bivaju potčinjeie vlasti Austro-Ugarske. Nezadovoljstvo ličnom diktaturom kralja Milana dobija i vid oružanih ustanaka u narodu, kao što je bila poznata timočka buna 1883. Posle kralja Milana na vlast je došao njegov sin Aleksandar, vladar ne mnogo bolji od svoga oca, koji takođe završava pogibijom od ruku oficira-zaverenika 1903.

Makedonija za to vreme i dalje ostaje pod turskom vlašću, ali nacionalno-oslobodilački duh u narodnim masama nije prestao da živi i ojačava.

Nesređeni odnosi između beogradske i cetinjske dinastije, kao i nacionalno-politički partikularizam, ometali su tešnje zbliženje Srba i Crnogoraca. Crna Gora bila je nacionalno slobodna, ali proces njenog državnog i društvenog uspona tekao je sporo i u mukama oslobađanja od viševekovne plemenske tradicije.

Hrvatska u to vreme doživljava slom svojih ilirskih ideala, koji su se defenitivno ugasili u Mažuranićevoj Narodnoj stranci. Po stvaranju Austro-Ugarske Mađari su odlučno pristupili razbijanju nacionalnog jedinstva Hrvata, gušenju njihove nacionalne svesti i potpunom političko-ekonomskom potčinjavanju narodnih masa. Za vladavine Kuena Hedervarija Hrvatska doživljava jedan od najtežih perioda svog nacionalnog života. Surovi politički i ekonomski pritisak imao je za cilj mađarizaciju Hrvatske. Pravaška stranka, sa pristalicama iz redova liberalnog hrvatskog malograđanstva, odupire se težnjama i Beča i Pešte. Ali nepovezanost sa narodnim masama, kao i mnoge zablude njenog političkog programa, onemogućile su da delovanje prava da izvrši ozbiljniji uticaj u političkom i društvenom životu zemlje. Domaće plemstvo i krupna buržoazija u Hrvatskoj bili su nacionalno odrođeni i spremni na svaki kompromis sa tuđinom. Građanske mase, u svemu zavisne od vlasti, popunjavale su najčešće činovničko-administrativni aparat i životarile u stalnoj i gorkoj borbi za ekonomski opstanak. Seljaštvo je bilo posve osiromašeno, zaostalo, i iz njegovih redova se javljao sve veći broj onih koji napuštaju zemlju i odlaze da u tuđini nađu uhleblje i opstanak.

Slovenija je bila pod najneposrednijom vlašću Beča. Razjedinjena na nekoliko pokrajina, ona nije mogla da se nacionalno uzdigne i ojača. Nemački uticaj bio je svemoćan - i u politici, i u privredi, i u kulturi. Kapitalistički razvitak snažno se dotakao nekih pokrajina u Sloveniji, naročito Kranjske. Ali sva tamošnja industrija bila je u rukama nemačkih kapitalista, dok su slovenačke narodne mase regrutovale jedino radnu snagu za sve veću fabričku proizvodnju. Domaće građanstvo se postepeno razvijalo, ali njegovi gornji slojevi osećali su se više kao Nemci nego kao Slovenci. Jedan deo mlade inteligencije odlazio je u redove sveštenika, koji su i od ranije predstavljali vrlo značajnu društveno-političku snagu u nacionalnom životu Slovenije. Ali u to vreme jača i sloj nacionalno svesnih slovenačkih intelektualaca, koji će se uporno boriti za prestiž u kulturnom i političkom životu. Ta borba starih i mladih biće u centru slovenačkog nacionalnog života tokom poslednjih decenija 19. veka.

Književni i kulturni život

Nacionalni idealizam nadahnjivao je sav kulturni i književni život jugoslovenskih naroda u eposi romantizma. Ali vremenom, kada je splet novih društvenoekonomskih odnosa izneo krupne probleme socijalnog i političkog života, taj idealizam se morao ugasiti, a sa njim i sva ona nadanja koja su na njemu bila sazdana. Praktični život, sav vezan za ekonomska pitanja i materijalni opstanak, orijentisao je ljudsku svest novim putem. Nauka i njene tekovine pri tom postaju poseban predmet interesovanja. Nekadašnji romantičarski snovi sve se više zamenjuju verom u svemoć nauke i njenih istina.

I kulturni i politički život Srbije počinje da se menja u tom smislu, čemu prvenstveno doprinosi revolucionarni rad Svetozara Markovića. Pod uticajem njegovih političkih i književnih ideja javlja se novo pokolenje, koje književnost shvata prvenstveno kao moćnu socijalnu snagu. Književnost se više ne shvata kao stvaranje izuzetno i neobjašnjivo nadarenih duhova, već kao rad koji je uslovljen društvenim životom i koji ima zadatak da taj život verno i kritički odražava u svim njegovim vidovima.

Naporedo s tim novim idejama i realističkim duhom u književnosti pokreću se i novi časopisi - šaljivo-satirični Vragolan i Vrzino kolo, a zatim i veoma popularni idejno-politički časopisi Preodnica, Rad i Straža. Iako nisu poklanjali mnogo pažnje čisto književnim pitanjima i problemima, ovi časopisi su u velikoj meri doprineli unošenju i usvajanju realističkog metoda u našu književnost. Pored društveno-političkih, pokreću se i čisto književni časopisi. Među njima prednjači časopis Otadžbina (1875-1892), koji tokom čitave dve decenije deluje u središtu književnog rada u Srbiji. U poslednjoj deceniji XIX veka javljaju se još dva književna časopisa u Beogradu - Delo i Srpski pregled.

Među ostalim naprednim časopisima toga vremena ističu se još Zora, koju su pokrenuli mladi i rodoljubivi mostarski pisci Aleksa Šantić, Jovan Dučić i Svetozar Ćorović, i Zvezda, književno-politički i društveni časopis koji je pokrenuo Janko Veselinović.

Književni život u Srbiji menja svoje tokove i oblike. Beograd postaje središte toga života. Javlja se nova generacija pisaca, manje ili više nadahnuta idejama Svetozara Markovića, koja svojim radom utire put novoj, realističkoj književnosti. Ta književnost, pretežno proznog karaktera, jedno vreme je bila pod jakim uticajem pisaca ruske realističke škole. Svetozar Marković, koji se sa idejama političkog socijalizma i književnog realizma upoznao u Rusiji na delima Černiševskog, Dobroljubova i Pisareva, prvi je preneo taj uticaj u srpsku književnost. Novi pisci realisti traže stalni uzor u delima pisaca Rusije - Gogolja, Gončarova, Turgenjeva, Tolstoja i drugih.

Nosioci novog duha i realističkog smera u hrvatskoj književnosti bili su većinom pripadnici Pravaške stranke. Mlada generacija pisaca-pravaša, vaspitana na idealima Šenoinog književnog rada, odvaja se vremenom od svoga učitelja. Ona se bori za nove ideje književnog realizma i naturalizma i trpi snažan uticaj savremene francuske književnosti. Književno delo velikog francuskog naturaliste Emila Zole postaje predmet vatrenih diskusija, sukoba i polemika. Pored Šenoinog Vijenca javljaju se i novi časopisi: Hrvatska (1880-1881), Hrvatska vila (1882-1885) i Balkan (1886-1887), koji su u prvom redu zastupali književne i političke ideje mladih i borbenih pravaša.

Uticaji zapadnoevropske književnosti, a prvenstveno francuske, sve više jačaju. Sa njima u hrvatsku književnost prodiru shvatanja o potrebi apsolutne povezanosti književne reči i života, o potrebi da pisci slikaju socijalne odnose i probleme u ljudskom društvu. Nešto kasnije osetio se u Hrvatskoj i jak uticaj ruske realističke književnosti, prvenstveno Turgenjeva, pod čijim uticajem stvara više hrvatskih pisaca realista.

Opšta mesta u radu hrvatskih pisaca bili su život sela i, naročito, odnos grada i sela, razorni uticaj koji je gradski život unosio u društvene i moralne odnose na selu. Život malih činovnika, posrnulih intelektualaca, sirotinje i beskućnika takođe je česta tema hrvatske realističke škole, koja ne mimoilazi ni pojavu novih, socijalističkih ideja u političkom životu zemlje.

U Sloveniji se takođe vrše promene u kulturnom i književnom životu. Iako u mnogo čemu potčinjeni tuđinskom uticaju, Slovenci u drugoj polovini XIX veka doživljavaju osetan napredak. Plemstvo i krupna buržoazija, boraveći uglavnom u Beču ili drugim austrijskim centrima, nisu više imali nikakvog nacionalnog dodira sa masama u zemlji. Ali ideja nacionalne slobode i jedinstva nije se ugasila u srcima slovenačkih rodoljuba. Ukoliko je više jačao sloj domaće inteligencije, ponikle prvenstveno iz redova sitnog građanstva i seljaštva, utoliko su više jačale one snage u slovenačkom društvu koje će se i književnom i političkom reči suprotstaviti germanizatorskom uticaju tuđina. Tada se stvara čitav nacionalno-politički pravac kome je smernice dao borbeni književnik i rodoljub Fran Levstik. U listovima Naprej Slovenski narod, Pavliha i u Ljanskom zvonu sarađuju najnapredniji slovenački rodoljubi, boreći se protiv nemačke buržoazije i izdaje domaćih političara. U poslednjim decenijama 19. veka u Sloveniji se javilo više pisaca koji su svojim radom obeležili nastanak njene nove realističke književnosti.

Evropska i srpska književnost u prvim decenijama 20-tog veka

Jean Paul Sartre - Šta je književnost

Književnost - Alegorija

Književnost - Barok u hrvatskoj književnosti

Književnost - Drama apsurda

Književnost - Epika

Književnost - Epska narodna poezija i podela

Književnost - Homersko pitanje

Književnost - Humanizam i renesansa

Književnost - Književni rad kod Hrvata

Književnost - Književni rad kod Makedonaca

Književnost - Lirska narodna poezija

Književnost - Moderna u evropskoj književnosti

Književnost - Narodne pesme iz narodnooslobodilačke borbe

Književnost - Narodne pripovetke - podela

Književnost - O našim najranijim narodnim pevačima

Književnost od renesanse do racionalizma

Književnost - Slovenačka književnost u srednjem veku

Književnost - Srpska srednjovekovna književnost

Književnost - Stilske figure - Figure dikcije

Književnost - Termin interpretacija

Književnost usmena

Književnost - Uticaj narodne na umetničku književnost

Književnost - Zapisivači i sakupljači narodne poezije

Književnost - Značenje termina simbolizam

Metodologija proučavanja književnosti

Proučavanje književnosti

Realizam u književnosti

Realizam u književnosti kod Hrvata

Realizam u književnosti kod Slovenaca

Srpska srednjovekovna biografska književnost

Stara književnost

Struktura književnosti

Teorija književnosti - Skripta za ispit