Počeci slovenske pismenosti

Počeci slovenske pismenosti - Ćirilo i Metodije

Slovenska pismenost pojavila se u procesu raspadanja rodovske zajednice i stvaranja državnih zajednica slovenskih plemena. Ona su bila okružena germanskim feudalnim državama koje su ispoljavale težnje da preko svojih misionara (koji su širili hrišćanstvo) prodru u slovenske zemlje i zagospodare njima. Predstavnici rodovskog plemstva shvatili su da jedino prihvatanjem hrišćanstva mogu da stvore feudalnu državu i odupru se nasrtajima Germana. Zato je moravski knez Rastislav zatražio 862. godine od vizantijskog cara da mu pošalje misionare koji će širiti hrišćanstvo na slovenskom jeziku. Zainteresovan za vizantijski uticaj na slovenska plemena i za potiskivanje germanskog uticaja, car je odabrao dvojicu Grka, braću Konstantina (kaluđersko ime Ćirilo) i Metodija, čije svetovno ime nije poznato, koji su bili veoma obrazovani, znalci više jezika pa i slovenskog, i poslao ih u Moravsku.

U toku priprema za odlazak u Moravsku, Konstantin je stvorio azbuku glagoljicu i preveo na slovenski jezik Jevanđelje. Solunska braća su rado primljena od moravskih knezova, ali ne i od germanskih sveštenika koji su se već nalazili tu u svojim misijama. Papi su počele da pristižu tužbe na rad Ćirila i Metodija što propovedaju hrišćanstvo na slovenskom jeziku koji nije bio priznat kao crkveni jezik. Da bi odbranili svoj rad, braća odlaze kod pape u Rim i ovaj odobri njihov rad. Tu Ćirilo umre 869. godine. Metodije, energičan, uporan i dobar organizator, vraća se u Moravsku da nastavi započeti rad. Međutim, germansko sveštenstvo ne miruje: i dalje ga optužuje kod pape, te on mora da ide u Rim. Kada ni to nije uspelo, bacaju ga u tamnicu, iz koje ga posle tri godine izbavlja papina intervencija. Ubrzo potom Metodije je umro 885. godine.

Rad Ćirila i Metodija nastavljaju njihovi učenici. Bilo ih je pet: Gorazd, Kliment, Naum, Anđelar, Sava. Oni su krenuli na jug i stigli u Preslav, kod bugarskog kneza Borisa. Dok se Gorazdu i Savi u legendama gubi trag još pre dolaska u Preslav, Anđelar ovde umire, te rad nastavljaju Kliment i Naum koji su stvorili dve nove škole na slovenskom jugu - preslavsku i ohridsku.

Počeci slovenske pismenosti - Nastavljači

Kliment i Naum su najzaslužniji za razvitak pismenosti kod Južnih Slovena. Oni su došli na dvor bugarskog kneza Borisa namerni da nastave misiju svojih učitelja i šire njihove knjige. Ovde je nastao sukob oko pisma. U Bugarskoj se koristilo pismo blisko grčkom alfabetu pa se pojavila ideja da se stvori novo slovensko pismo zasnovano na elementima glagoljice i alfabeta. Taj posao je ponuđen Klimentu ali je ovaj odbio ostajući veran glagoljici. Zato su Kliment i Naum proterani u Ohrid. Smatra se da je reformator pisma bio Konstantin Preslavski: on je stvorio ćirilicu. Kliment i Naum su nastavili svoj književni rad stvorivši Ohridsku školu kao centar slovenske pismenosti, koja se držala tradicije Ćirila i Metodija ne samo time što je zadržala glagoljicu, nego i time što je koristila neizmenjene ćirilometodijevske prevode Svetoga pisma. Vremenom će ćirilica prevladati i na prostoru Ohridske škole. Najstariji ćirilski spomenik, Samuilova ploča, pisan je ćirilicom (993). Jasno svedočanstvo o sukobima oko pisma ostavio je Crnorizac Hrabar u Slovu o pismenima, najstarijoj filološkoj raspravi u slovenskim književnostima (početak 10.veka): on brani glagoljicu kao pismo koje je stvorio Konstantin (Ćirilo) "u vremenu Mihaila, cara grčkog, i Borisa, kneza bugarskog, i Rastica, kneza moravskog, i Kocelja, kneza blatanskog, godine od stvorenja sveta 6371 (863)". Hrabrost ovoga pisca (otuda i ime), neki iza njegovog imena vide Nauma, jeste u tome što se on suprotstavlja bugarskom caru Simeonu koji je ćirilicu ozvaničio kao pismo u svojoj državi.

Počeci slovenske pismenosti - Slovenska pisma i jezik

Prva slovenska azbuka je glagoljica. Nju je sastavio Konstantin (Ćirilo) kako bi na slovenski jezik preveo delove Svetog pisma. Smatra se da je ova azbuka nazivana "kirilovica" po svome tvorcu. Pretpostavlja se da je izvesno vreme bila u upotrebi samo glagoljica. Novo pismo, ćirilica, nastalo je na jugoistoku, najverovatnije u Simeonovoj Bugarskoj. Ćirilica se javila kao uređeno pismo, pogodno za brzo pisanje. Kada je formirana Preslavska škola, ovo pismo je ozvaničeno i dobilo je naziv ćirilica.

Jezik na koji su Ćirilo i Metodije preveli neke delove Svetog pisma za verske (crkvene) potrebe naziva se staroslovenski jezik. Osnova toga jezika je govor Slovena iz okoline Soluna, zavičaja Ćirila i Metodija. Taj jezik je bio blizak svim Slovenima. Vremenom se živi jezik slovenskih plemena menjao, a jezik knjiga Ćirila i Metodija i njihovih nastavljača ostajao je nepromenjen i sve dalji od živog govornog jezika. Tako je staroslovenski jezik ostao jezik knjige ali ne i govorni jezik, kao što je i latinski jezik bio jezik crkve i nauke, ali ne govorni jezik jer njime niko nije govorio.
Staroslovenski jezik je bio okoštali (mrtvi) jezik crkvenih knjiga. Živi jezici slovenskih naroda menjali su se tokom vremena i sve više udaljavali jedan od drugoga. To se odrazilo i na prevođenje i prepisivanje crkvenih knjiga: svaki prepisivač je u staro- slovenski jezik knjige unosio neke osobenosti jezika kojim je govorio (fonetske, morfološke i leksičke). Ovo prilagođavanje staroslovenskog jezika živom govoru naziva se redakcija ili recenzija: srpska, ruska, češka, bugarska, hrvatska.

Najstariji pisani spomenik pisan ćirilicom je Samuilova ploča, nastala 993. godine, nadgrobna ploča koju je makedonski car Samuilo podigao svojim roditeljima. Slovo o pismenima je najstarija filološka rasprava, nastala početkom 10. veka u Makedoniji, iz pera Crnorisca Hrabra. Baščanska ploča (Baška, ostrvo Krk), 11. vek, najstariji je spomenik pisan glagoljicom.

Miroslavljevo jevanđelje

Najstariji, najznačajniji i najdragoceniji književni ćirilski spomenik je Miroslavljevo jevanđelje sa kraja 12. veka. Njega su radila za humskog kneza Miroslava (brata Stefana Nemanje) dva prepisivača od kojih je jedan, Gligorije, ostavio dva zapisa pri kraju rukopisa. Rukopis ima 181 list od pergamenta sa dvostubačnim tekstom ukrašenim ornamentima - zastavice, pletenice, inicijali i minijature. Miroslavljevo jevanđelje pokazuje da je srpska redakcija staroslovenskog jezika završena pre osnivanja samostalne srpske crkve. Značajno je kao jedan od najstarijih spomenika srpskog jezika, ali i kao remek- delo kaligrafije i slikarstva.

Zanimljiva je istorija Miroslavljevog jevanđelja. Čuvalo se u Hilandaru gde ga je otkrio i prvi opisao Rus Porfirije Uspenski. Kod Srba je prvi o njemu pisao Stojan Novaković koji mu je i dao ime. Kada je 1896. godine kralj Aleksandar Obrenović posetio Hilandar, dobio je na poklon ovaj rukopis. Nestao je iz dvora posle Aleksandrove pogibije. Pronađen je 1915. godine prilikom evakuacije, prenet preko Albanije na Krf gde je ostao do 1918. godine. Između dva rata nalazio se u muzeju kneza Pavla. Za vreme Drugog svetskog rata neko vreme je čuvan u manastiru Rača, a od završetka rata čuva se u Narodnom muzeju u Beogradu.

Srednjovekovna književnost - srednji vek

Srednji vek je epoha feudalnog društvenog poretka, ali i epoha u razvoju kulture, umetnosti i književnosti, koja se nalazi između epohe antike i novoga veka. Trajao je blizu deset vskova: od pada Rimskog carstva 476. godine do sredine ili kraja 15. veka (1453 - pad Carigrada, 1492 - otkriće Amerike). Ovu epohu obeležava pojava i učvršćivanje hrišćanstva, pa je sve stvaranje u kulturi, umetnosti i književnosti bilo pod snažnim uticajem crkve, pod njenim okriljem i u njenoj službi.

Na području filozofije prisutan je uticaj crkve i hrišćaiskog učenja tako da je filozofija postala sluškinja teologije. Težište srednjovekovne filozofije, koja je nazvana sholastikom, bilo je sistematizovanje verskog učenja i borba protiv različitih jeretičkih učenja koja su se u to vreme pojavljivala. Hrišćanska crkva je iznedrila sjajne umove koji su snagom duha i dogmatskog uversnja branili svoje učenje. Učenje o zagrobnom životu kao idealu i odricanje od ovozemaljskog života bilo je dominantno. Svo filozofsko i teološko raspravljanje stavljeno je u službu ovoga učenja. Odricanje od svega ovozemaljskog i težnja za večitim životom na onom svetu manifestovalo se kroz povlačenje pojedinaca u usamljenost, odricanje i samomučenje. Asketizam je postao uzor i ideal pa je sasvim razumljivo što je postao predmet interesovanja književnih stvaralaca. Literatura o pustinjacima je cvetala i postala osnovna lektira ondašnjih čitalaca. Naravno, ovu literaturu su stvarali crkveni ljudi, ali ne toliko da proslavljaju ličnosti asketa koliko da propagiraju hrišćansko učenje i posvećivanje Bogu.

Rascepom hrišćanstva na zapadnu (katoličku) i istočnu (pravoslavnu) crkvu otpočelo je stvaranje dveju kultura (zapadne i vizantijske) sa značajnim razlikama na duhovnom, žanrovskom i stilskom planu. U većem delu zapadne Evrope zvanični jezik države, crkve, nauke i književnosti bio je latinski jezik. U istočnom i južnom delu Balkanskog poluostrva, Grčkoj, Maloj Aziji i Egiptu grčki jezik je zvanični jezik. Već u 9. veku, sa prvim počecima slovenske pismenosti, počinje borba za priznavanje slovenskog jezika kao jezika crkve, a samim tim i jezika nauke i književnosti.

Iako je srednji vek često proglašavan vekom mraka i nazadovanja, on je u stvaralačkom smislu, na planu umetnosti i knjižsvnosti, dao temeljne impulse iz kojih su se razvile mnoge nacionalne književnosti evropskih naroda. Ovaj vek je stvorio originalne književne forme, kao što su srednjovekovni ep, viteški roman i trubadurska poezija. Pisana književnost kod Srba začela se tek u srednjem veku i ostvarila značajne rezultate.

U evropskom feudalizmu ponikla je institucija riterstva čiji je zadatak bio odbrana crkve. Dužnost ritera je da štiti crkvu, slabe, udovice i sirote, da brani domovinu i bori se protiv nevernika. U riterstvu se razvilo služenje ženi i iz njega kult dame: svaki riter bi izabrao sebi damu, njen grb bi nosio na štitu, opevao je u svojim pesmama. Riterstvo je postalo glavni inspirativni izvor za književno stvaranje koje je dalo najpopularnije vrste toga vremna - epove i viteške romane. Najpopularniji epovi na romanskim i germanskim jezicima bili su Pesma o Sidu i Pesma o Nibelunzima, kao i ruski spev Slovo o pohodu Igorovom. Viteški roman nastaje u Velsu, ustaljuje se u Francuskoj u 12. veku, a potom se širi i u druge zemlje. Stvara se u stihu ili prozi, na narodnim romanskim jezicima: o Aleksandru Velikom, Lanselotu, Troilu i Kresidi, kralju Arturu i vitezovima Okruglog stola itd.

Srpska srednjovekovna književnost

Srpska srednjovekovna književnost nastajala je uporedo sa nastankom i razvitkom srpske feudalne države dajući sliku političkog, privrednog i kulturnog razvoja. S obzirom na razvoj srpske feudalne države, srednjovekovna književnost je prošla kroz tri razvojne faze: (1) doba nastajanja feudalnih odnosa, (2) doba razvijenog feudalizma i (3) doba opadanja i propadanja feudalnih država.

U periodu od 10. do 12. veka postojalo je nekoliko polusamostalnih državica-župa (Zeta, Raška, Zahumlje, Travunija), koje su stalno bile u međusobnim sukobima uz povremene pokušaje da se ujedine u jednu državu. U takvim uslovima ni književnost nije mogla dobiti snažniji zamah: svodila se na širenje osnovne pismenosti i prepisivanje obrednih knjiga. Iz ovoga perioda ostala su dva književna spomenika. Letopis popa Dukljanina, sačuvan u latinskom prevodu, nema istorijsku vrednost jer je pisan po legendama, ali je značajan kao "prvo nacionalno literarno delo" (F. Šišić). Miroslavljevo jevanđelje pisao je u drugoj polovini 12. veka "grešni dijak Grigorije" za kneza Miroslava, brata Nemanjinog. Ovaj period je doneo postepeno diferenciranje srpske književnosti iz zajedničkog ćirilo-metodijevskog nasleđa, formiranje srpske redakcije staroslovenskog jezika i pobedu ćirilice nad glagoljicom.

Pošto je Nemanja uspeo da učvrsti srpsku državu ujedinjenjem Raške i Zete, omogućio je njen ekonomski i kulturni napredak, a to je posebno uticalo na snažan razvitak književnosti. Imalo se u vidu činjenica da je postojala čvrsta sprega države i crkve i da su vladari crkvi poklanjali imanja i podizali manastire, jasno je da književnost nastaje skoro isključivo u okrilju crkve i za njene potrebe. Glavni književni centri bili su manastiri a kaluđeri jedini pisci. Posebno mesto imao je manastir Hilandar u kome su stasavali najbolji pisci srpske književnosti srednjega veka. Ova književnost je imala klasni karakter: nastajala je u manastirima, bila je u službi crkve i dinastije, isključivi čitaoci bili su predstavnici crkve i dinastije. U ovom periodu, od kraja 12. pa do sredine 14. veka, a to je vreme vladavine dinastije Nemanjića, srpska srednjovekovna književnost dostigla je zenit u svome razvoju.

Srpska feudalna država dostigla je vrhunac za vladavine cara Dušana. Posle njegove smrti dolazi period opadanja moći i konačnog propadanja. Njegov sin Uroš (nejaki Uroš) ne uspeva da suzbije samovolju vlastele, niti da spreči raspadanje carevine. U takvim uslovima dolazi najezda Turaka, porazi na Marici i Kosovu, propast srpske države. Mudra vladavina despota Stevana Lazarevića uspeva da u jednom periodu despotovinu podigne ekonomski i kulturno. Despot je svestrana ličnost: ratnik, vitez, pisac. Obrazovan i sklon peru, despot okuplja oko sebe najbolje pisce, obezbeđuje im uslove za rad i traži od njih izvršenje konkretnih književnih poslova: prevodi sa grčkog, prepisivanje knjiga, reforma jezika i pravopisa (Resavska škola). Despotovo vreme donosi izvesne promene i odstupanja od nemanjićke književne tradicije: zapažaju se znaci humanizma u intelektualnim preokupacijama, u odnosu prema nauci i umetnosti, stilu.

Srpska srednjovekovna književnost žanrovski je raznovrsna. Žanrovi su različito zastupljeni i nemaju podjednake vrednosti i književnoistorijski značaj. Od književno- umetničkih vrsta neguju se lirska pesma, hagiografije, apokrifi, pripovetke, romani, pohvale i biografije. Od istorijskih spisa (a neki od njih imaju i umetnička obeležja) značajniji su letopisi, rodoslovi, hronike, hronografi, zapisi i natpisi.

POEZIJA je poglavito crkvena, liturgijska, pisana isključivo za potrebe crkvene službe. Međutim, dosta pesama, ali opet samo od crkvenih lica, nađe se u različitim rukopisima kao naknadno dopisani zapis, kao poetski zapis u sklopu proznoga spisa ili kao zapis na kamenu. Najveći umetnički domet ostvaren je u Pohvali knezu Lazaru monahinje Jefimije i poslanici Slovo ljubve despota Stevana Lazarevića.

HAGIOGRAFIJE su najstariji i najbrojniji spisi srednjovekovne književnosti uopšte. Njihova svrha je bila da opisujući živote svetaca (hagios = svetac), neguju njihov kult i daju obrasce po kojima će organizovati svoj život pripadnici monaškog reda i pustinjaci. Od namene zavisi način oblikovanja i obim. Kada su namenjeni široj čitalačkoj publici, imaju oblik i obim romansiranih biografija. U njima se mešaju legenda i fantastika, sa mnogo opisivanja čuda koje svetac čini. Od domaćih hagiografija najpoznatije su Panonske legende, Život Petra Koriškog, Žitije Đorđa Kratovskog, a od prevedenih Život Đorđa Kapadokijskog, Život Pavla Kesarijskog i Život Aleksija božjeg čoveka.

APOKRIFI vode poreklo iz stare jevrejske religiozne literature kao tajne knjige nepoznatih autora, koje su obrađivale istu tematiku kao i starozavetne knjige. U 2. veku pre nove ere prevedene su na grčki starozavetne knjige zajedno sa tajnim knjigama, pa su tada nazvane apokrifi (= skriven, tajanstven). Pisani živim stilom, sa mnogo više detalja nego je to u starozavetnim knjigama, ovi su spisi bili veoma popularni. To je podsticalo nastajanje novih apokrifa, ali su ih njihovi sastavljači objavljivali pod imenima apostola i njihovih učenika ne bi li im time pridodali autoritet starine. Zbog toga, sada, to više nisu tajanstvene i skrivene knjige, namenjene samo posvećenima, nego knjige sumnjivog porekla. Apokrifi su sve više izražavali nezadovoljstvo učenjem zvanične crkve i izlagali lažna učenja - jeresi. Bogumilski pokret je pružao otpor feudalnom sistemu i zvaničnoj crkvi, pa je u apokrifima izražavao neslaganje sa crkvenim velikodostojnicima i feudalnom vlastelom. Kako je nezadovoljstvo poretkom i crkvom raslo, množili su se i apokrifi. Crkva je osetila opasnost od apokrifnih spisa, pa ih je odvojila od kanonskih knjiga i stavila na listu zabranjenih knjiga koje su nemilosrdno unnštavane. Prema događajima i ličnostima kojima se bave, apokrifi se dele na starozavetne (Knjiga o Adamu, Knjiga o Avramu, Knjiga Varuhova) i novozavetne (Viđenje apostola Pavla, Viđenje Bogorodično, Prepirka Isusova sa đavolom).

ROMANI i PRIPOVETKE spadaju u red vrlo popularnih vrsta srednjovekovne književnosti. Obrađivali su svetovne teme, bili su bliski svakodnevnom životu feudalne vlastele, pisani su u stihu. To su najčešće prevodi ili prerade iz vizantijske ili zapadnoevropske književnosti. Pored zabavne imali su i vaspitnu ulogu - iz njih su mladi plemići učili kako se treba ponašati u različitim situacijama i kako treba vladati. Iz velikog broja romana ipiripovedaka mogu se izdvojiti naslovi najpopularnijih: Roman o Aleksandru Velikom, Roman o Troji, Priča o Solomonu, Priča o Teofani krčmarici.

POHVALE su u staroj srpskoj književnosti bile sastavni deo biografije. Obično su dolazile na kraju i u njima se iskazivalo divljenje i zahvalnost zbog određenih zasluga ličnosti kojoj je posvećena biografija. Kasnije se pohvale izdvajaju kao posebni spisi. Poznate su pohvale Stevanu Nemanji, svetom Savi, kralju Milutinu, knezu Lazaru i Đurđu Brankoviću. Najlepšu pohvalu napisala je monahinja Jefimija - Pohvalu knezu Lazaru.

BIOGRAFIJE se javljaju kao književna vrsta u srednjovekovnoj srpskoj književnosti kada su nastale biografije vladara i crkvenih poglavara sa ciljem da se pričom o njihovom svetačkom životu učvrsti predstava o njihovom božanskom poreklu, a samim tim učvrsti autoritet dinastije. Stare srpske biografije proizašle su iz hagiografija, legendarnih i fantastičnih opisa života apostola, svetaca i mučenika. Biografije su bile namenjene uskom krugu čitalaca kao dvorska i crkvena literatura. Imale su uobičajenu kompoziciju: bogoslovski uvod, opisivanje života uz obilje citata i paralela iz Biblije i drugih religioznih spisa, retorička pohvala, pričanje o čudesima posle smrti (ako je ličnost čiji se život opisuje proglašena za sveca). Stil biografija obiluje patetikom i retorikom; u nekim biografijama je jednostavan i neposredan, u drugim je komplikovan, sa dugim i teškim rečenicama. Vremenom, sve više se napušta hagiografski element (čudesa) i preovladava istorijski način prikazivanja tako da biografije sve više poprimaju književnoumetničke odlike i po tome predstavljaju naše srednjovekovne romane. Stare srpske biografije imaju višestruki značaj. Istorijski - kao dokumenti o stepenu razvitka naše kulture u srednjem veku. Književni - kao prva originalna književna vrsta u srpskoj književnosti sa značajnim umetničkim vrednostima. Jezički - sadrže podatke o razvitku književnog jezika od 13. do 17. veka. Pisci biografija su:

11. vek - Zećanin iz Krajine: Žitije kralja Vladimira

13. vek - Sava Nemanjić - Žitije svetog Simeona

Stevan Prvovenčani: Žitije svetog Simeona

Domentijan: Žitije svetog Save

Teodosije - Žitije svetog Save

14. vek - arhiepiskop Danilo i njegovi nastavljači/Život kraljeva i arhiepiskopa srpskih ili Danilov zbornik

15. vek - Gligorije Camblak: Život Stevana Dečanskog

Konstantin Filozof: Život Stevana JJazarevića

17. vek - Patrijarh Pajsije: Život cara Uroša.

Počeci slovenske pismenosti

Srednjovekovna književnost - srednji vek

Srpska srednjovekovna književnost