Književni jezik Srba

Indoevropska porodica jezika

Srpski jezik vodi poreklo iz indoevropske porodice jezika, koja se razvila iz praindoevropskog jezika. Ovim prajezikom govorilo se u trećem milenijumu pre nove ere u južnoj Rusiji; kasnije se prajezik širi ka Atlantiku, Pacifiku i Indijskom okeanu i raslojava u deset porodica jezika iz kojih se dalje razvilo 150 pojedinačnih jezika. Tu spada praslovenski jezik iz koga daljim raslojavanjem nastaju slovenski jezici.

Praslovenski jezik

Praslovenski jezik je prajezik Slovena, koji je bio u upotrebi u praslovenskoj jezičkoj zajednici do 3. veka nove ere. Nema nijednog pisanog spomenika iz toga perioda pa se jezik rekonstruiše primenom poredbeno-istorijskih metoda. Na primer: reč OKO javlja se u svim slovenskim jezicima pa se pretpostavlja da je isti oblik postojao i u praslovenskom jeziku. Pokretanje Slovena iz prapostojbine na istok, zapad i jug pokrenulo je promene u jeziku: u novim geografskim i društvenim uslovima javljaju se razlike u govoru pojedinih slovenskih plemena, koje postaju sve veće sa protokom vremena uz zadržavanje izvesne zajedničke osnove. Srpski jezik pripada južnoslovenskoj grupi: makedonski, srpski, bugarski, hrvatski, slovenački.

Staroslovenski jezik

Pripremajući se za odlazak u Moravsku Konstantin (Ćirilo) je stvorio pismo glagoljicu i na slovenski jezik (govorni jezik Slovena iz okoline Soluna, zavičaja Ćirila i Metodija) preveo sa Metodijem delove Biblije za verske (crkvene) potrebe. Taj jezik je bio blizak svim slovenskim plemenima. Kasnije će učenici Ćirila i Metodija, oni koji su krenuli na jug i zadržali se u Preslavu u Bugarskoj i Ohridu, stvoriti ćirilicu koja će potisnuti glagoljicu. Vremenom se živi jezik slovenskih plemena menjao a jezik knjiga Ćirila i Metodija ostajao je nepromenjen i sve dalji od živog govornog jezika. Ovaj jezik dobio je u nauci ime staroslovenski jezik. On je ostao jezik knjige ali ne i govorni jezik, kao što je i latinski jezik bio jezik crkve i nauke, ali ne govorni jezik jer njime niko nije govorio. Staroslovenski jezik je bio okoštali (mrtvi) jezik crkvenih knjiga pa se za njega koristi i naziv starocrkvenoslovenski jezik. Živi jezici slovenskih naroda menjali su se tokom vremena i sve više udaljavali jedan od drugog. To se odrazilo i na prepisivanje crkvenih (ćirilometodijevskih) knjiga: svaki prepisivač je u staroslovenski jezik knjige unosio neke fonetske, morfološke i leksičke osobenosti jezika kojim je govorio. Ovo prilagođavanje staroslovenskog jezika živom govoru naziva se redakcija ili recenzija - srpska, ruska, češka, bugarska, hrvatska, slovenačka redakcija staroslovenskog jezika.

Srpskoslovenski jezik

Srbi su sa hrišćanstvom prihvatili staroslovenski jezik kao književni. jezik jer su na njemu bili ćirilometodijevski spisi namenjeni bogoslužbenim potrebama. Knjige su prepisivane rukom jer nije bilo štamparija. Književnost kod Srba u ranom srednjem veku bila je namenjena crkvenim potrebama. Prepisivači crkvenih knjiga, uglavnom crkveni ljudi, unosili su u jezik knjige neke fonetske, morfološke i leksičke osobine govornog narodnog jezika. Tako je nastajao najstariji srpski književni jezik srpskoslovenski jezik, u nauci poznat i kao srpska redakcija staroslovenskog jezika. Na ovom književnom jeziku nastajala su crkvena i svetovna dela sve do prve polovine 18. veka. Najstariji, najznačajniji i najdragoceniji književni spomenik srpskoslovenskog jezika i ćiriličnog pisma je Miroslavljevo jevanđelje sa kraj a 12. veka. Ovako dug period upotrebe srpskoslovenskog jezika učinio je da u njega sve više ulazi leksika narodnog govornog jezika, naročito pri pisanju svetovnih spisa - letopisa, rodoslova, ugovora, povelja, pisama, darovnica. Tako na primer, u Zakoniku cara Dušana (14. vek) ima dosta primesa narodnog jezika. Padom srpskih država pod tursku vlast zaustavljen je razvitak književnog rada i jezika. Seoba Srba u južnu Ugarsku 1690. godine pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, kada su sveštenici sa sobom poneli crkvene knjige na srpskoslovenskom jeziku, podstakla je oživljavanje srpske književnosti i dalji razvitak književnog jezika u novim uslovima.

Srpski književni jezik do 19. veka

Srpski narod, predvođen sveštenstvom sa patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem na čelu, krenuo je 1690. godine iz centralne Srbije ka Ugarskoj i naselio se u današnju Vojvodinu i južnu Mađarsku. Dva su podsticaja pokrenula ovu seobu. Na jednoj strani je veliki turski teror zbog učešća Srba na strani Austrije u ratu protiv Turske. Na drugoj strani je poziv cara Leopolda da se Srbi nasele u južnu Ugarsku i obećanje da će kao dokazani ratnici, neophodni za odbranu južnih granica prema Turskoj, dobiti određena prava.

Sveštenstvo je donelo stare rukopisne knjige neophodne za crkvene potrebe - te knjige, nastale u 15. i 16. veku, nazvane su srbulje pa je i srpskoslovenski jezik ovih knjiga dobio ime srbuljski jezik. Nastavljen je prepisivački rad na srpskoslovenskom jeziku uz unošenje osobina narodnog jezika. Po prepisivačkoj aktivnosti isticali su se kaluđeri iz. manastira Rače kraj Drine. Dvojica od njih, Kiprijan Račanin i Jerotej Račanin, prvi su počeli da pišu originalna dela.

Neki pisci pišu verske tekstove i besede na čistom narodnom jeziku jer su bili namenjeni prostom narodu: Gavrilo Stefanović Venclović (takođe Račanin), Zaharije Orfelin i Jovan Rajić. Moglo se očekivati da će narodni jezik prevladati u književnosti. Ali političke okolnosti nisu bile povoljne: austrijska obećanja nisu ispunjena, došla su teška vremena, Srbi su bili pod stalnim pritiskom da se pounijate (pokatoliče). Zato Srbi traže pomoć od pravoslavne Rusije: da im pošalju učitelje i crkvene knjige. Godine 1726. dolazi učitelj Maksim Suvorov koji u Karlovcima otvara "Slavjansku školu". Godine 1733. dolazi Emanuel Kozačinski koji dovodi još nekoliko ruskih učitelja; on osniva "Latinsku školu" koja će podizati novi sveštenički i učiteljski kadar za srpske crkve i škole. Delovanje ruskih učitelja i korišćenje ruskih knjiga uvodi ruskoslovenski crkveni jezik (ruska redakcija staroslovenskog jezika), koji potiskuje srpskoslovenski jezik. Neki pisci, kao Jovan Rajić na primer, koriste i ruski književni jezik. Tako se književni jezik sve više udaljavao od srpskog narodnog jezika.

Kako su ruskoslovenski i ruski književni jezik bili nerazumljivi narodu srpskom, neki od pisaca počinju da u ruskoslovenski jezik unose reči iz srpskog narodnog jezika. Tako nastaje mešavina koja je dobila ime slavenosrpski jezik. Ovaj jezik je prvi koristio Zaharije Orfelin kad je 1768. godine objavio Slavenoserbski magazin; biće u upotrebi poslednjih deceiija 18. veka i nekoliko prvih decenija 19. veka. Koristili su ga i pisci koji su se zalagali za upotrebu srpskog narodnog jezika u književnosti: Emanuel Janković, Pavle Solarić, Dositej Obradović. Slavenosrpski jezik nije imao nikakva pravila, svaki pisac koji se njime služio unosio je reči iz narodnog jezika; čas je dominirao ruski element, čas srpski tako da su postojale značajne razlike u jeziku ne samo od pisca do pisca, nego i od dela do dela istoga pisca. Srpsko građansko društvo prihvata slavenosrpski jezik kao izraz otmenosti, kulture i učenosti.

Sa razvitkom građanske klase počinje da se postavlja pitanje književnog jezika. Na jednoj strani je zalaganje da se kao književni jezik koristi slavenosrpski jezik a na drugoj je ideja da se književni jezik zasnuje na narodnom jeziku srpskog naroda. Javljaju se pojedinci koji daju svoje doprinose unapređenju književnog jezika kod Srba. Avram Mrazović (1756-1826), koji je pisao, adaptirao i prevodio udžbenike za srpske škole, objavio je Rukovodstvo k slavjanskoj Gramatici (1794); Sava Mrkalj (1783-1833) štampao je u Budimu 1810. godine Salo debeloga jera libo azbukoprotres zalažući se za reformu jezika i pravopisa; Dositej Obradović (1739-1811) se svojim programskim spisom Pismo Haralampiju (1783) zalagao za pisanje na narodnom jeziku ali u pisanju svojih dela nije dosledan. Temeljnu reformu književnog jezika, pisma i pravopisa izvršiće u prvoj polovini 19. veka Vuk Stefanović Karadžić (1787-1864): potisnuće slavenosrpski jezik i uvesti narodni jezik kao srpski književni jezik.

Srpski književni (standardni) jezik

Temelje savremenog srpskog književnog jezika postavio je Vuk Stefanović Karadžić tako što je za osnovu književnog jezika uzeo štokavsko narečje kao najrasprostranjenije. Književni (standardni) jezik Srba zasnovan je na utvrđenim fonetskim, morfološkim, tvorbenim i sintaksičkim obrascnma koji čine normu književnog jezika, sistem pravila koja su obavezna za sve koji tim jezikom govore i pišu. Osnovu srpskog književnog jezika čine dva novoštokavska dijalekta: istočnohercegovački (i)jekavskog izgovora i šumadijsko-vojvođanski ekavskog izgovora. Jezičke i pravopisne norme definisane su gramatikom i pravopisom. Gramatičke norme zasnovane su na rezultatima nauke o jeziku; pravopisne norme regulišu se dogovorno saradnjom naučnih i kulturnih institucija na nacionalnom nivou.

Književnim jezikom govore i pišu obrazovani ljudi, svi oni koji se obraćaju javnosti (političkoj, naučnoj ili školskoj), pišu novinske, stručne, naučne i književne tekstove, udžbenike.

Principi i norme književnog jezika:

PRAVILNOST - gramatička i pravopisna;

ČISTOTA - izbegavanje upotrebe

- zastarelih reči (arhaizama),

- novih reči koje nisu u duhu srpskog jezika (neologizama),

- tuđih reči (varvarizama) za koje u srpskom jeziku ima lepih reči,

- lokalnih reči (provincijalizama);

JASNOST - podesan izbor reči i njihov raspored u rečenici: pažljiva upotreba sinonima, homonima, paronima, antonima.

U pesničkom jeziku, jeziku lepe književnosti (poezije, pripovedne proze i drame) mogu se javiti odstupanja od uobičajenog načina izražavanja: reči sa prenesenim značenjem, poseban raspored reči u rečenici, višeznačnost, simboličnost; ovde se iz umetničkih razloga (jezička karakterizacija likova, dočaravanje duha i atmosfere ranijih epoha) može odstupati od normi književnog jezika.

Štokavsko narečje

Termin "narečje" ponekad se izjednačava sa terminom "dijalekat", ali se ustaljuje shvatanje da je narečje širi pojam od dijalekta, da je ono skup više dijalekata. Štokavsko narečje dobilo je naziv po obliku upitne zamenice za stvari (ŠTO / ŠTA). Pošto se prostire na najvećem delu cele Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i većem delu Hrvatske, prirodno je bilo što je Vuk Karadžić, kasnije podržan i od Iliraca, u vreme svoje borbe za uvođenje narodnog jezika u književnost, odabrao ovo narečje za osnovu srpskog književnog jezika. Drugi razlog je što je na ovom narečju stvorena usmena književnost srpskoga naroda i što je najveći broj pisaca stvarao na ovom narečju.

Osnovne osobine štokavskog narečja su jasna artikulacija suglasnika Č, Ć, Đ; prelaz L u O na kraju sloga; sedam padeža; genitiv množine završava na -A; dativ, instrumental i lokativ imaju jednake završetke -IMA, -AMA.

Zamena nekadašnjeg glasa "jat" unela je u ovo narečje tri izgovora; ekavski ("jat" = E: DETE, DECA), (i)jekavski ("jat" = IJE, JE: DIJETE, DJECA) i ikavski ("jat" = I: DITE, DICA).

Štokavsko narečje raslojava se na dijalekte koji mogu biti stariji i mlađi. Razlika između starijih i mlađih dijalekata je u akcentima i deklinaciji. Stariji imaju samo silazne akcente koji mogu stajati na svim slogovima u reči; mlađi imaju četiri akcenta. Mlađi dijalekti u deklinaciji imenica imaju u genitivu množine nastavak -A; u dativu, instrumentalu i lokativu množine imaju nastavke -IMA, -AMA.

Štokavski dijalekti raspoređeni su na sledeći način.

1. Dijalekti ekavskog izgovora:

- stariji: prizrensko - timočki i kosovsko - resavski,

- mlađi: šumadijsko - vojvođanski.

2. Dijalekti (i)jekavskog izgovora:

- stariji: zetsko-južnosandžački,

- mlađi: istočnohercegovački.

3. Dijalekti ikavskog izgovora:

- stariji: posavski ikavski i istarski ikavski,

- mlađi: zapadnohercegovački i bunjevački.

Vuk je za osnovu književnog jezika uzeo dva mlađa štokavska dijalekta: istočnohercegovački i šumadijsko-vojvođanski.

Istočnohercegovački dijalekat je (i)jekavskog izgovora i u upotrebi je u istočnoj Hercegovini, severozapadnoj Crnoj Gori, u zapadnom delu raške oblasti i zapadnoj Srbiji. Ovom dijalektu pripadaju i svi štokavski govori Bosne i svi ijekavski štokavski govori u Hrvatskoj pa i dubrovački govor. Najbitiije osobine ovog dijalekta: sistem četiri akcenta (dva silazna i dva uzlazna); dugi nenaglašeni slogovi uvek su iza akcentovanih slogova; deklinacija sa nastavkom -a u genitivu množine; jedan oblik dativa, instrumentala u lokativa množine; jekavski i ijekavski izgovor.

Šumadijsko - vojvođanski dijalekat je u upotrebi u severiozapadnoj Srbiji, Šumadiji, Sremu, najvećem delu Bačke i Banata. Njime govore Srbi u Mađarskoj i Rumuniji. Važnije osobine: četvoroakcenatski sistem; dugi neakcentovani vokali dolaze samo posle akcentovanih slogova; deklinacija sa nastavkom -a u genitivu množine; jedan oblik za dativ, instrumental i lokativ množine; ekavski izgovor uz neke nedoslednosti.