NEMAČKO USKRŠNJE BOMBARDOVANJE BEOGRADA

Bombardovanje Beograda na Uskrs 6. aprila 1941. godine  

27. marta 1941. u Beogradu, Pučisti na čelu sa generalom Simovićem oborili su vladu Jugoslavije koja je dva dana pre toga potpisala Trojni pakt o pristupanju Jugoslavije Silama Osovine. Dva dana kasnije razljućeni Hitler je izdao „Direktivu 25" za napad na Jugoslaviju. Njegovi savetnici odlučili su da to bude u nedelju na sam dan Pravoslavnog Uskrsa.

Nemačka vazdušna armada je bila zadužena da nanese prvi udar jugoslovenskoj vojsci bombardovanjem Beograda i drugih većih gradova, pre svega u Srbiji i Crnoj Gori. U Hrvatskoj i Sloveniji nije bilo civilnih ciljeva – gradova koji su bili bombardovani, osim nekoliko pomoćnih aerodroma i položaja jugoslovenske vojske. Uz Nemačku su u napadu kopnenih snaga na Jugoslaviju učestvovale Italija, Mađarska, Rumunija i Bugarska. Beograd je proglašen otvorenim gradom, što je značilo da u njemu neće biti vojske i protivvazdušne odbrane.

Za vazdušne operacije i napad na Beograd i Jugoslaviju sile Osovine su u Austriji, Mađarskoj, Rumuniji, Bugarskoj, Albaniji i Italiji prikupile ukupno 2236 aviona, od toga 1062 bombardera, 885 lovačkih aviona i 289 izviđačkih. Nemci su upotrebili 1570, a Italijani 666 aviona.

Nemački vojnik piše na bombi "Srećan Uskrs"

Nemačko vazduhoplovstvo je izvršilo grupisanje bombarderskih i lovačkih jedinica u Austriji oko Beča, u Mađarskoj oko Kapošvara, Pečuja i Segedina, i u Rumuniji oko Arada i Temišvara. Na stalnim i pomoćnim aerodromima bilo je prikupljeno oko 880 aviona od kojih 280 dvomotornih bombardera Dornije Do-17, Junkers Ju-88 i Hajnkel He-111 i 240 bombardera za obrušavanje Ju-87 Štuka. Lovačku zaštitu ovih bombardera vršilo je oko 280 jednomotornih lovaca Meseršmit Me-109F i 80 dvomotornih lovaca bombardera meseršmit Me-110, koji su imali i zadatak da napadaju aerodrome oko Beograda. Svi ovi avioni pripadali su prvoj borbenoj liniji Luftvafe i imali su iskusne posade, od kojih su neke radi napada na Beograd doletele sa ratišta na Lamanšu i iz Severne Afrike, a najiskusniji su bili piloti veterani, koji su učestvovali u Španskom gradjanskom ratu.

Vazdušni napad na Jugoslaviju otpočeo je 6. aprila u pet časova ujutru. Nemačka avijacija je sa aerodroma u Bugarskoj i Austriji napala vojne aerodrome kod Kumanova, Petrovac kod Skoplja, Šarlinci kod Leskovca, Veliku Goricu kod Zagreba, Cerklje i aerodrom kod Ljubljane. Na zemlji je u prvom naletu uništeno oko 70 jugoslovenskih borbenih aviona. U pola šest ujutro 6. aprila na aerodrome, luke i baze hidroaviona u Dalmaciji i Crnoj Gori izvršili su napad italijanski avioni.

Za napad na Beograd, komanda nemačke 4. vazdušne armije je krajem marta i početkom aprila 1941. godine izradila poseban operativni plan pod šifrom Kaznena odmazda. Ovim planom bilo je predviđeno bombardovanje ne samo vojnih objekata u Beogradu , već i mnogih civilnih ciljeva, sa namerom da se takvim terorističkim napadom što više uništi glavni grad Jugoslavije i nanesu što je moguće veće žrtve.

Napad na Beograd otpočeo je oko šest časova i 50 minuta. Leteći iz pravca severa iz Mađarske i sa severoistoka iz Rumunije, Beograd je napao prvi talas od 234 bombardera od čega 74 Ju-87 Štuka i 160 dvomotornih bombardera različitih tipova. Sa pauzama napad je trajao sve do osam časova. Štuke su letele na visini između 2500 i 3500 metara, a iznad njih leteli su ostali bombarderi po eskadrilskim i pukovskim grupama, koje su nailazile u intervalima od oko 15 minuta. Treću grupu formiralo je 100 lovaca Meseršmit 109 i 110, koji su leteli na visini oko 4000 metara sa zadatkom, da štite bombardere od napada jugoslovenskih lovaca.

U prvom napadu na Beograd, koji je bio i najžešći, bačeno je 197 tona razornih i zapaljivih bombi, a upotrebljene su i bombe od 1000 kilograma sa padobranima radi postizanja što većeg površinskog dejstva po živoj sili i koje su predstavljale jedno od tajnih nemačkih oružja, do tada prvi put upotrebljeno u Drugom svetskom ratu.

Sledeća tri nemačka napada na Beograd usledila su u vremenskim razmacima od oko dva sata. Drugi napad, sa 57 štuka koje su letele u pratnji oko 30 lovaca izvršen je između 10 i 11 časova, a treći je bio oko 14 časova sa 94 dvomotornih bombardera uz pratnju oko 60 lovaca, a oko 16 časova ponovo iz pravca Rumunije došla je grupa od 99 JU 87 - Štuka u pratnji oko 60 lovaca. U sva četiri napada na Beograd u toku 6. aprila učestvovalo je 484 bombardera, koji su na grad bacili oko 360 tona bombi. Jedan broj lovačkih aviona Štuka, posle izbačenih bombi na grad u povratku je samoinicijativno piratski mitraljirao i pucao iz topova na civilne izbeglice, koje su napuštale Beograd ili su se sakupljale na periferiji, koja je manje bila zahvaćena razaranjima i požarima. Nemački napadi na Beograd nastavljeni su i u toku naredne noći, sa ciljem da se produži panika i pritisak na stanovništvo i vlasti u već razrušenom gradu. Oko 16 dvomotornih teških bombardera, kojima su veliki požari u Beogradu osvetljavali ciljeve, doletali su noću od 11 sati i kružili su nad gradom birajući ciljeve, neometani od avionske ili protivvazdušne odbrane. 

Sutradan 7. aprila, napadi su nastavljeni sa znatno manjim snagama, jer su Nemci procenili da su sa napadima prvog dana postigli željeni cilj. U toku prepodneva poslali su na Beograd 36 bombradera sa pratnjom od oko 20 lovaca, a popodne oko 16 časova iz Mađarskeje doletela grupa od 24 bombardera, koju je takođe pratilo oko 20 lovaca Meseršmit Me-109. Ukupno je toga dana na grad bačeno oko 50 tona bombi, ali su lovci i štuke mnogo više nego prvog dana napadali civilno stanovništvo mitraljirajući ljude po ulicama i kolone izbeglica na avalskom i smederevskom putu streljačkim naoružanjem. Bombardovanja su obnovljena 10 i 11. aprila, radi podrške nemačkim trupama koje su prilazile gradu i u ova dva dana u napadima je učestvovalo oko 60 aviona. Tako je od 6. do 12. aprila nemačka armija upotrebili 620 aviona, samo za bombardovanje Beograda, na koji su bacili oko 440 tona bombi.

Jugoslovenska vazdušna odbrana

Jugoslovensko vojno vazduhoplovstvo je neprijatelju moglo da suprotstavi 420 borbenih aviona, od kojih su 147 bili sasvim moderni bombarderi i to 60 Dornijeaa Do-17, 47 Bristola-Blenhajma i 40 aviona Savoja marketi SM-79, kao i i 102 lovca od kojih najsavremenijih 61 Meseršmita Me-109E, zatim 35 Hoker Harikena i 6 komada domaćih lovaca 6 IK-3, dok je ostalih 40 lovaca među kojima 30 Hoker Fjurija, 8 IK-2 (prototipa jugoslovenskog odličnog lovca IKA) i par komada Avia BH-33 bilo zastarelo. Izviđačka avijacija je imala 11 dvomotornih Bristol-blenhajma i 120 zastarelih dvokrilnih Bregea-19 i Poteza-25. Odnos snaga je bio 5:1 u korist neprijatelja.

Nemačkim vazdušnim snagama, koje su predstavljale jednu od do tada najvećih armija prikupljenih za napad na neki pojeedinačni cilj , jugoslovenska vazdušna odbrana bila je u mogućnosti da suprotstavi prema ratnom planu R-41, vazdušnu odbranu Beograda 6. lovački puk, koji je na vojnom aeodromu Prnjavor kod manastira Krušedol u Sremu, u čijem sastavu stacioniranu 32. vazduhoplovnu grupu sa tri eskadrile, sa 27 lovaca Meseršmit Me-109E. Na aerodromu Beograd u Zemunu stacionirala je 51. grupa istog puka koja je raspolagala takođe sa tri eskadrile, ali je samo 102 eskadrila, koja je 5. aprila doletela iz Mostara raspolagala sa deset meseršmita Me-109E, dok su druge dve eskadrile imale samo po 6 domaćih lovačkih aviona IK-3 i dva zastarela francuska lovca Potez 63. Ukupno, ceo puk je raspolagao sa svega 43 savremena lovačka aviona, koji su po svojim karakteristikama bili ravnopravni nemačkim lovcima, međutim njihovi piloti su bili prema jugoslovenskoj doktrini vazdušne odbrane dobro obučeni za borbu u parovima, ali ne i za borbe u većim formacijama. To je predstavljalo veliki nedostatak, jer su Nemci bili u prednosti primenjujući taktiku grupne – formacijske borbe, koju su dosledno sproveli i pri napadu na Beograd.

Vazdušnoj odbrani Beograda pridodat je i 2. lovački puk sa 19 Meseršmita Me-109E na aerodromu kod Kragujevca, oko 100 km južno od Beograda, i 15 Harikena MK-1 koji su se nalazili u Kniću. Ovaj puk je imao osnovni zadatak da brani industrijska središta Srbije ali je mogao da bude upotrebljen i u odbrani Beograda, ako se za to ukaže potreba. Međutim, ni komandant brigade pukovnik Dragutin Rupčić, ni komandant puka potpukovnik Pirc, i pored očigledne namere Nemaca da razore Beograd nisu ove značajne snage upotrebili za njegovu odbranu, nego su svoje lovce upućivali da beskorisno patroliraju nad predelima gde nemačkih formacija nije ni bilo.

Samo jedanput, i to na početku napada, deo puka upućen je ka Beogradu, ali su lovci stigli tek kada je neprijatelj, već odleteo ka Rumuniji i Mađarskoj.

Prvi sukobi i prve žrtve

Pošto je sistem protivvazdušne uzbune i javljanja zatajio zbog sabotaža, jedinice vazdušne odbrane saznale su za napad tek kada se iz pravca Fruške gore i Pančeva čula buka mnogobrojnih avionskih motora. Tada je na znak za poletanje u vremenu od desetak minuta poletela većina lovaca 51. borbene grupe sa aerodroma Beograd, koji su prve neprijateljske formacije uspeli da presretnu na samim prilazima gradu. U parovima jugoslovenski piloti su hrabro uleteli u grupe nemačkih bombardera, obarajući pojedine avione, ali su ubrzo pristigli nemački lovci iz pratnje, tako da se razvila ogorčena vazdušna borba, u kojoj su Nemci, zahvaljujući većem broju i boljoj taktici uspeli da razbiju većinu jugoslovenskih parova i tako lakše savladaju pojedinačno. Nemački lovci su se naročito okomili na jugoslovenske lovce IK-3 koji su imali karakteristične siluete i lako se razlikovali od Meseršmita kojima su leteli jugoslovenski piloti i unosili zabunu u redove Nemaca. U toj prvoj vazdušnoj borbi iz 51. lovačke grupe poginuli su potporučnik Dušan Borčić, koji je leteo avionom IK-3, a komandira 102. eskadrile, kapetana Miloša Žunića, koji je prethodno oborio jedan nemački bombarder, oborili su nemački lovci iz pratnje bombardera. Kada je Žunić iskočio padobranom ubili su ga strelci iz nemačkih aviona koji su kružile oko bespomoćnog pilota. U istoj borbi je ranjeno šest pilota 51. lovačke grupe.

Iz 32. grupe sa aeodroma Prnjavor poletelo je u protiv - napad 19 meseršmita, a 8 je zadržano u rezervi. Ovi avioni napali su nemačke formacije iznad Istočnog Srema uspevajući da obore nekoliko bombardera, ali zbog prisustva nemačkih lovaca i blizine Beograda nisu mogli da značajnije ometu nemački napad. Ova grupa je takođe imala nekoliko oštećenih aviona i ranjenih pilota, tako da je bilans prve borbe 6. aprila iznosio 3 oborena i 12 oštećenih jugoslovenskih aviona.

Sprečavajući nemačke napade, obe grupe 6. lovačkog puka angažovale su u svakoj akciji 13 do 16 lovaca. Jugoslovenski piloti ogorčeno su prodirali u neprijateljske formacije pokušavajući da učine nemoguće i njihova , hrabrost, srčanost i drskost iznenadila je i nemačke posade koje su mislile da se radi o nekoj posebnoj taktici napada.

Do kraja toga dana u pomenutim sukobima i patroliranju jedinice 6. lovačkog puka izvršile su ukupno 140 avio-poletanja, što pruža dokaz maksimalne angažovanosti celokupnog sastava i pored izdajničkog držanja izvesnog broja viših vazduhoplovnih oficira hrvatske i slovenačke nacionalnosti. Tadašnja pravila predviđala su svega jedan do dva poleta po jednom avionu u toku dana, ali toga dana pojedini avioni 6. puka bili su na zadatku 8 do 10 puta, a piloti 4 do 5 puta. Tako je 6.-ti lovački puk izgubio 13 pilota, od kojih je 6 poginulo, a sedam ranjeno, kao i 23 aviona i to 8 oborenih i 15 oštećenih. Pored kapetana Borčića i Žunića, poginuli su i narednik-vodnik Karlo Štrbenk, narednik-vodnik Milutin Petrov, narednik Milivoje Bošković i poručnik Dobrica Novaković. Ovim žrtvama treba priključiti i kapetana Živicu Mitrovića pilota iz 2. lovačkog puka, koji je samoinicijativno odleteo iz područja Kragujevca ka Beogradu i uključio se u borbu sa nemačkim avionima iz drugog talasa, ali je u toj borbi poginuo a njegov pratilac je oboren i teško ranjen spasio se padobranom.

Borbe 7.aprila

Šesti lovački puk koji je drugog dana rata raspolagao sa svega 22 aviona, nastavio je borbu sa nešto više iskustva i uspeha. Izvršena su četiri grupna presretanja tokom patroliranja, a borbe koje su vođene u toku prepodneva prošle su bez ljudskih gubitaka. Oko 16 časova, kada se pojavila veća grupa nemačkih bombardera sa jakom pratnjom, poletelo je u odbranu 10 lovaca iz 32. grupe i 6 iz 51.lovačke grupe. Na području Inđije, oko tridesetak kilometara pred Beogradom, presreli su nemačku formaciju. Borba je otpočela grupnim i vrlo uspešnim napadom jugoslovenskih lovaca, ali se ubrzo pretvorila u niz ogorčenih dvoboja pojedinačnih aviona u kome je bilo velikih obostranih gubitaka. Izgubljeno je osam jugoslovenskih aviona, a poginuli su kapetan Miha Klavora, potporučnik Jovan Kapešić, vojni činovnik Branislav Todorović i narednik vodnik Vladimir Gorup.

Pošto su u toku popodneva nemački izviđači konačno otkrili tajnu poletnu stazu 32. grupe, a aerodrom Beograd je i pre toga stalno bio meta napada nemačkih lovaca, nekoliko pilota 6. puka prebaziralo se u toku večeri 7. aprila na pomoćni aeodrom kod sela Veliki Radinci u blizini Rume, a ostali 8. aprila ujutro. Četrnaest preostalih lovaca 6. puka, ojačano je 8. aprila sa 5 harikena iz 105. eskadrile 4. lovačkog puka iz Banja Luke, ali ovo pojačanje više nije moglo da dođe do izražaja, jer 11. aprila, kada su obnovljeni napadi na Beograd, 6. puk o tome uopšte nije bio obavešten zbog potpunog prekida veza i rasula sistema za javljanje. Krajem toga dana jugoslovenska vrhovna komanda naredila je da se prekine zemaljska i vazdušna odbrana Beograda i poruše mostovi oko beograda i prema Beogradu. Pošto 6. puk usled lošeg vremena nije uspeo da preleti na područje Sarajeva, u ranim jutarnjim časovima 12. aprila osoblje je zapalilo sve preostale avione i to 11 komada Me-109E, 5 Harikena i 3 IK-3, jer je postojala opasnost da padnu u ruke Nemaca, čije su jedinice u noći između 11. i 12. aprila zauzele Sremsku Mitrovicu i Rumu, udaljene od aeodroma 6. puka svega nekoliko kilometara. Ova naredba vrhovne komande i njena autentičnost nije razjašnjena nikad.

Patriotizam i hrabrost pilota i posledice nemačke vazdušne invazije

U toku borbi za odbranu Beograda jugoslovenski lovci i protivavionska odbrana uspeli su da obore prema materijalnim dokazima preko 40 nemačkih bombardera i lovaca, a prema priznanju samog komandanta nemačke 4. vazdušne flote generala Lera u baze u Mađarskoj, Austriji i Bugarskoj se oko 10 % aviona vraćalo sa oštećenjima. Ipak se ne zna tačan broj aviona koje su oborili jugoslovenski piloti, ali se iz nemačkih izvora ovaj broj procenjuje do 48, pošto se nekoliko aviona srušilo pre sletanja zbog teških oštećenja. U borbama je poginulo 11 jugoslovenskih pilota i nepoznat broj nemačkih, pošto su oborene nemačke pilote prihvatale nemačke jedinice u nastupu ili folksdojčeri pripadnici Pete kolone, posebno u Vojvodini iznad koje su se borbe uglavnom i vodile.

Tačan broj žrtava bombardovanja Beograda nije nikada tačno utvrđen. Čerčil je na primer 12 aprila, lično na radio Londonu izjavio, da je broj žrtava u Beogradu bio oko 17 hiljada, što je bilo iz nepoznatih razloga sasvim preterano; beogradske vlasti su u prvo vreme saopštile da je poginulo oko 2,5 hiljade građana, dok je prema nemačkim izvorima broj poginulih bio oko 4 hiljade. Posle rata nove vlasti su navodile cifru od 10 hiljada žrtava, međutim nakon upoređivanja podataka iz domaćih i nemačkih izvora koji su formirani odmah posle bombardovanja, najpribližniji broj žrtava je oko 3,5 do 4 hiljada, kažu istoričari.

Materijalna razaranja su bila ogromna, uništeno je ili oštećeno preko polovine stambenog fonda grada, potpuno uništena infrastruktura, mnoge fabrike, mlinovi, postrojenja vodovoda i električna centrala, a poseban gubitak predstavljalo je uništenje mnogih kulturnih znamenitosti Beograda, Vaznesenjske crkve pune vernika, Starog dvora i totalno uništenje Narodne biblioteke Srbije u kojoj se čuvalo neprocenjivo kulturno blago sa rukopisima i knjigama od 8 veka do novijeg vremena.

Piloti, branioci prestonice poginuli u aprilskom ratu 1941. godine

1. Miloš Žunić, poginuo 6. aprila kod Pančeva
2. Miho Klavora, poginuo 7. aprila kod manastira Krušedol
3. Vladimir Gorup, poginuo 7. aprila
4. Karlo Štrbenk, poginuo 6. aprila kod Glogonjskog rita
5. Dobrica Novaković, poginuo 6. aprila kod Beograda
6. Branislav Todorović, poginuo 7. aprila
7. Jovan Kapešić, poginuo 7. aprila kod Beške
8 . Milivoje Bošković, poginuo 7. aprila kod Kovilja
9. Dušan Borčić, poginuo 6. aprila - pao u Sarajevsku ulicu
10. Milutin Petrov, poginuo 7. aprila kod ušca Tise u Dunav
11. Živica Mitrović, poginuo 6. aprila kod Šida

OSVETA ZA PRVI SVETSKI RAT

GOVOREĆI o nemačkom planu za napad na Jugoslaviju, ovaj istoričar podseća da su Nemci naročito bili "motivisani" da razore Srbiju. Mnogi tadašnji najviše rangirani oficiri nosili su brojne "uspomene" sa naših prostora iz Prvog rata i vapili su za osvetom.

- Aleksandar fon Ler, komandant napada na Beograd, prvi borbeni let u životu napravio je 31. avgusta 1914. nad Beogradom i bio je svedok sramotnog Poćerekovog poraza.

- Ervin Romel, potonja "pustinjska lisica", ranjen je 1915. u Srbiji dok se borio u sastavu Alpskog korpusa generala Mekenzena.

- Admiral Karl Denic, komandant nemačkih podmorničara, prvo potapanje podmornice preživeo je 1918. kraj Ulcinja.

- General Artur Fleps, komandant 7. SS divizije takođe je ratovao 1915. u Srbiji. Manfred fon Rithofen, poznatiji kao Crveni Baron, svoje prve izviđačke letove imao je nad Srbijom 1915.