Zejtinlik - Bašta od najlepših imena

Na Srpskom vojničkom groblju počivaju posmrtni ostaci 7.565 ratnika sa Solunskog fronta. U trogodišnjim borbama stradala su 9.303 vojnika i oficira. U Bitolju sahranjeno oko 1.500 Srba poginulih ili umrlih od rana. Spomen-obeležje podignuto na inicijativu ratničkih udruženja i po ličnom naređenju kralja Aleksandra Karađorđevića. Izgradnja završena 1936. godine.

Srpsko vojničko groblje na Zejtinliku u Solunu spada među najznamenitije srpske istorijske spomenike u inostranstvu. Na Zejtinliku su sahranjeni izginuli i umrli srpski ratnici koji su se borili na Solunskom frontu od 1916. do 1918. godine. Pored Srpskog vojničkog groblja, na Zejtinliku su, takođe, uređena i vojnička groblja na kojima su sahranjeni izginuli ratnici savezničkih zemalja iz Prvog svetskog rata - Francuske, Velike Britanije, Rusije i Italije, čije su se vojske, zajedno sa Srpskom vojskom, borile na tom frontu pune tri godine. Svih pet grobalja sačinjavaju jedinstven spomenički kompleks koji svedoči o velikoj ulozi koju je igrao taj front u Prvom svetskom ratu, prema kome su, inače, saveznički generali imali maćehinski odnos za sve vreme njegovog trogodišnjeg postojanja.

Taj front je obrazovan preko volje i stalno je tretiran kao sporedno vojište na kome se, prema shvatanju tih generala, ne mogu izvoditi operacije velikog stila te su se, zaklanjajući se iza tih proizvoljnih procena, protivili tobožnjem nepotrebnom rasipanju snaga toliko potrebnih na velikim frontovima. Pod uticajem takvih zvaničnih stavova, mnogi novinari, pa, čak, i oficiri podrugljivo su nazivali borce na Solunskom frontu "solunski baštovani" (The Gardeners of Salonika). Dogodilo se, međutim, da je upravo na tom frontu, zaslugom "preziranih" solunskih ratnika, zadat snažan udarac Centralnim silama na kraju Prvog svetskog rata i ubrzana konačna pobeda država Antante i njenih saveznika protiv Centralnih sila. Upravo u velikoj solunskoj ofanzivi 1918. godine, zalaganjem udruženih savezničkih snaga, među kojima je Srpska vojska imala glavnu ulogu, napravljen je preokret od svetskog rata ka svetskom miru.

Saglasnost saveznika

Te slavne pobede Srpska vojska izvojevala uz ogromne žrtve. Samo u trogodišnjim borbama na Solunskom frontu i u poslednjoj ofanzivi poginulo je ili umrlo od smrtonosnih rana 9.303 vojnika i oficira. U znak neprolazne uspomene na pale ratnike na Solunskom frontu, na inicijativu ratničkih udruženja i po ličnom naređenju kralja Aleksandara, izgrađeno je Srpsko vojničko groblje na Zejtinliku kod Soluna.

Naime, Udruženje srpskih ratnika pokrenulo je inicijativu, uskoro po završetku rata, da se posmrtni ostaci ratnika izginulih na Solunskom frontu i sahranjenih u zoni borbenih dejstava ekshumiraju, prenesu i sahrane na Zejtinliku, prihvaćena je u svim zemljama tadašnjih saveznika Srbije. Grčka vlada saglasila se sa tom inicijativom i besplatno ustupila zemljište za izgradnju groblja. Sve savezničke vlade preduzele su obavezu da prikupe posmrtne ostatke svojih ratnika i urede svoj deo groblja. Tako su na Zejtinliku, pored Srpskog vojničkog groblja, u njegovom susedstvu, uređena groblja za izginule ratnike svih savezničkih zemalja čije su se vojske borile na Solunskom frontu, osim Grčke, koja je posmrtne ostatke svojih ratnika sahranila na drugom mestu.

Srpsko vojničko groblje na Zejtinliku izgrađeno je kao jedinstven spomenički kompleks na oko deset hiljada kvadratnih metara. Po broju sahranjenih ratnika, umetničkom rešenju i uređenju, čitavo područje spada među najveće i najuređenije vojničko groblje u Solunu.

Kako je nastalo groblje

Srpsko vojničko groblje na Zejtinliku izgrađeno je kao jedinstven spomenički kompleks na oko 10.000 kv. metara površine. Sastoji se od impozantnog Mauzoleja sa kriptom i pojedinačnih grobova na otvorenom prostoru oko Mauzoleja. Po broju sahranjenih ratnika na Zejtinliku, umetničkom rešenju i uređenju čitavog spomeničkog kompleksa, Srpsko vojničko groblje spada među najveće i najuređenije vojničko groblje u Solunu.

Srpsko vojničko groblje nalazi se na središnjem delu brežuljka Zejtinlik, koji je u vreme Prvog svetskog rata bio izvan Soluna. Usled naglog razvitka ovog lučkog grada na Egejskom moru u proteklih osam decenija, ceo kompleks savezničkih vojničkih grobalja obuhvaćen je gradskim tkivom. Prvobitno je na tom prostoru, u vreme ozbrazovanja Solunskog fronta, organizovana i razmeštena pod šatorima i u barakama Centralna poljska bolnica Srpske vojske. Na Zejtinliku je takođe bio uređen privremeni logor za srpske regrute (jedan bataljon od četiri čete), koji su se zajedno sa vojskom i izbeglicama, povukli iz Srbije krajem 1915. godine. Po završetku obuke, regruti su upućeni na front početkom novembra 1916. godine, a njihov bivak priključen je bolnici.

Za vreme boravka i borbe Srpske vojske na Solunskom frontu, od leta 1916. do jeseni 1918. godine, poginuli vojnici i starešine sahranjivani su neposredno iza borbene linije, na tzv. "pukovskim grobljima", bez sanduka, sa drvenim krstačama uz grobna uzglavlja na kojima su upisivani lični podaci svakog pojedinca (čin, ime i prezime, jedinica). Umrli ranjenici i bolesnici, koji su lečeni u trupama zavojištima i poljskim bolnicama, sahranjivani su u mestima tih ustanova. Ranjenici i bolesnici, koji su lečeni u Centralnoj poljskoj bolnici na Zejtinliku sahranjivani su na improvizovanom groblju nedaleko od bolničkog bivka. Tako je nastalo prvo Srpsko vojničko groblje na Zejtinliku.

Prekopavanje "pukovskih groblja"

Kada se pojavila ideja da se na Zejtinliku izgradi spomen-groblje srpskim ratnicima izginulim i podleglim bolestima na Solunskom frontu, Ministarstvo građevina Kraljevina SHS je 1926. godine raspisalo konkurs za izradu projekta za izgradnju i uređenje Srpskog vojničkog groblja kod Soluna. Usvojen je idejni projekat arhitekte Aleksandra Vasića. Pod stručnim rukovodstvom arhitekte Nikolaja Krasnova izrađen je glavni projekat. Neposredni radovi na izgradnji groblja počeli su, pod rukovodstvom delegata Ministarstva građevina arhitekte Budimira Hrisodula 1933. godine i trajali su, nakon izvršenih temeljitih priprema, pune tri godine.

U središnjem delu groblja izgrađen je Mauzolej sa kapelom. Ispod Mauzoleja, delimično ukopana u zemlju, izgrađena je kripta sa nišama za smeštaj 5.580 posmrtnih ostataka ratnika i deset parcela sa 1.440 grobnih mesta na otvorenom prostoru oko Mauzoleja.

Sav građevinski materijal za izgradnju Mauzoleja i groblja nabavljen je i obrađen u majdanima, u Jugoslaviji. Kamen za Mauzolej i krstače obrađen je u majdanu Momin kamen kod Yepa, u Grdeličkoj klisuri, granitne ploče za oblaganje spoljnih površina Mauzoleja u Kadinoj Luci kod LJiga, a cement je nabavljen iz Beočina. Materijal je prevezen železnicom u Solun. Grčka vlada, iz pijeteta prema izginulim ratnicima koji su se borili protiv zajedničkog neprijatelja, i prijateljskih osećanja prema našoj zemlji, odrekla se uvoznih dažbina. Svi radovi na izgradnji Mauzoleja i groblja, završeni su 1936. godine.

Ministarstvo građevina Kraljevine SHS je 1926. godine raspisalo konkurs za izradu projekta za izgradnju i uređenje Srpskog vojničkog groblja kod Soluna. Usvojen je idejni projekat arhitekte Aleksandra Vasića. Pod stručnim rukovodstvom arhitekte Nikolaja Krasnova izrađen je glavni projekat. Neposredni radovi na izgradnji groblja počeli su, pod rukovodstvom delegata Ministarstva građevina Budimira Hrisodula 1933. godine i trajali su, posle izvršenih temeljnih priprema, pune tri godine.

Dok su obavljani građevinski radovi na Zejtinliku, posebna ekipa pod rukovodstvom solunskog borca Save Mihailovića, rodom iz Grbalja u Crnoj Gori, obišla je sve položaje u makedonskim planinama na kojima je Srpska vojska vodila borbe dve i po godine. Ekipa je pretražila i prekopala preko 250 manjih i većih privremenih "pukovskih grobalja" i grobalja koja su formirana na mestima gde su se nalazila trupna zavojišta i izvršila ekshumaciju posmrtnih ostataka izginulih i pomrlih ratnika. Zahvaljujući ogromnom naporu i pijetetu prema izginulim saborcima, ekipa je uspela da pronađe i pokupi posmrtne ostatke junaka iz bitaka na Gorničevu, Kajmakčalanu, Gruništu, Čukama, Crnoj reci, Sokolu, Dobrom polju, Veterniku, Kozjaku, Kučkovom i Đurovom kamenu i na drugim poprištima na kojima su ginuli srpski ratnici očiju uprtih u porobljenu otaybinu i nesebično umirali za njenu slobodu.

Najlepši u tuđini

Posmrtni ostaci su na licu mesta identifikovani, pakovani u odvojene specijalne vrećice i, potom, kamionima prevoženi na Zejtinlik. To je bio vrlo mučan, težak i dugotrajan posao. Mada je već bilo prošlo dosta vremena od završetka rata pa su belezi na grobovima dotrajavali, ekipa je, ipak, krajnje savesno obavila svoj zadatak i uspela da, sem malog broja slučajeva, identifikuje posmrtne ostatke svakog pojedinca.

Posmrtni ostaci ratnika složeni su u pojedinačne istovetne kovčežiće i pohranjeni u odvojene niše u kripti ili sahranjeni u pojedinačnim grobovima u parcelama oko Mauzoleja. Na poklopnim mermernim čeonim pločama u kripti i na krstačama grobova uklesani su lični podaci svakog pojedinca: čin, ime i prezime, naziv jedinice u kojoj je služio, a u nekim primerima, kada se sa više podataka raspolagalo, dodata je godina i mesto rođenja. Raspored na groblju i u kripti zadržan je isti onakav u kakvom su se borili i ginuli na frontu: u čelnim linijama sahranjeni su posmrtni ostaci oficira, zatim podoficira, kaplara, a u produžetku redovi i dobrovoljci.

Po monumentalnosti i arhitekstonsko-umetničkoj izvedbi Srpsko vojničko groblje predstavlja naš najoriginalniji i najlepši sakralni spomenik u inostranstvu. Mauzolej je građen u srpskovizantijskom, modernizovanom stilu. Zajedno sa kosturnicom zauzima površinu od 600 kv metara. Mauzolej je obložen mermernim pločama. Na prednjoj strani fasade u mozaiku je urađena ikona Svetog arhangela Mihaila, patrona pravednih ratnika, po motivu svečeve ikone u manastiru Manasija. Ispod mozaika uklesani su na mermernoj ploči stihovi Vojislava Ilića Mlađeg:

Neznani tuđinče, kad slučajno mineš
Pored ovog svetog zajedničkog groba,
Znaj, ovde su našli večno utočište
Najveći junaci današnjega doba!

Roditelj je njihov: hrabri srpski narod,
Gorostas u svetskoj istorijskoj vojni,
Koji je sve staze iskušenja prošo,
I čiji su borci, divljenja dostojni.

Padali od zrna, od gladi i žeđi,
Raspinjanji na krst, na Golgote visu,
Ali čvrstu veru u pobedu krajnju,
Nikad, ni za časak, izgubili nisu...

Na suprotnoj južnoj strani Mauzoleja, nalaze se vrata kapele i ulaz u kriptu. S obe strane ulaza u kriptu izgrađeno je stepenište sa po šesnaest stepenika sa svake strane, a na vrhu stepeništa koje vode na prostran popločani mermerni plato, nalaze se ulazna vrata u kapelu. Pod kupolom kapele, sa spoljne strane, u lučnom udubljenju, izrađena je u mozaiku ikona svetog Đorđa pobedonosca, zaštitnika pastira i vojnika, na konju sa zabodenim kopljem u aždaju. Ikona je urađena prema motivu istoimene freske u manastiru Visoki Dečani. Obe ikone je uradila grčka umetnica - mozaičarka Viola. Ispod ikone svetog Đorđa uklesani su stihovi Vojislava Ilića Mlađeg:

Blago potomstvu što za njima žali
Jer oni behu ponos svome rodu:
Blago i njima jer su slavno pali
Za Otadžbinu, Kralja i Slobodu!

Zidovi u unutrašnjosti kapele živopisani su u maniru Moravske slikarske škole sa motivima i ornamentima iz manastira Manasije. Likovi anđela sa raširenim krilima naslikani su između prozora na kupoli. O teme kupole pričvršćen je ogroman polijelej, težak dve tone, izliven od ispaljenih topovskih čaura prikupljenih sa bojišta. Ornamentikom su uokvireni nazivi svih srpskih jedinica, koje su se borile na Solunskom frontu. Na čeonom i bočnim zidovima ispisani su nazivi divizija, pešadijskih i artiljerijskih pukova Prve, Druge i Treće armije i nazivi mesta glavnih borbenih poprišta na kojima su se te trupe borile i ovenčale pobedničkom slavom. Iz natpisa se vidi organski sastav Srpske vojske na Solunskom frontu: Konjička divizija (četiri puka): Prva armija (Moravska i Vardarska divizija); Druga armija (Šumadijska i Timočka divizija); Treća armija (Drinska i Dunavska divizija). Početkom 1918. godine formirana je Jugoslovenska divizija, koja je ušla u sastav Druge armije.

U produžecima ovih natpisa, upisani su puni nazivi svih pukova sa naznakom domicilnih sedišta: 1. pešad. puk Knjaza Miloša - Vranjski, 2. pešad. puk Knjaza Mihaila - Prokuplje; 3. pešad. puk. - Pirotski; 4. pešad. puk Stevan Nemanja - Užički; 5. pešad. puk Kralja Milana - Valjevski, 6. pešad. puk Kraljevića Aleksandra - Šabački; 7. pešad. puk Kralja Petra - Beogradski; 8. pešadijski puk Knjaza Aleksandra - Požarevački; 9. pešad. puk Kralja Nikole Prvog (Petrovića) - Požarevački; 10. pešad. puk "Takovski" - Čačanski; 11. pešad. puk Karađorđa - Kragujevački, 12. pešad. puk Car Lazar - Kruševački, 13. pešad. puk Hajduk Veljko - Negotinski, 14. pešad. puk - Knjaževački; 15. pešad. puk Stevana Sinđelića - Zaječarski; 16. pešad. puk Cara Nikole Drugog - Niški; 17. pešad. puk - Valjevski; 18. pešad. puk Kraljevića Đorđa - Beogradski; 19. pešad. puk - Kragujevački, 20. pešad. puk - Zaječarski, 21. pešad. puk, 22. pešad. puk, 23. pešad. puk, 24. pešad. puk , 1. jugoslovenski puk, 2. jugoslovenski puk, zatim artiljerijski pukovi - Moravski, Drinski, Dunavski, Šumadijski i Timočki.

Ravnokraki krst

Iznad ulaznih vrata u kriptu, na četiri granitne ploče uklesan je ravnokraki krst. Na gornjem vertikalnom kraku predstavljen je krst sa simbolima Hristovog mučenja na Golgoti. Na donjem kraku uklesan je cvetni ornament po motivu iz manastira Manasije. Na poprečnom kraku uklesani su stihovi V. Ilića - Mlađeg:

Ispred vrata domovinskih,
U pobednom svome hodu,
Izgiboše ispolinski
Za jedinstvo i slobodu;
NJina dela slaviće se
Do poslednjeg sudnjeg dana
Slava jatu besmrtnika!
Mir pepelu velikana!

Kripta ima kvadratni oblik. Iz centralnog dela odvaja se šest uzdužnih hodnika koji se ukrštaju sa po dva poprečna hodnika sa svake strane. U zidovima između hodnika, sa obe strane, ugrađene su niše u koje su smešteni kovčežići sa posmrtnim ostacima ratnika. Niše su obložene belim mermernim pločama sa uklesanim ličnim podacima svakog pojedinca. Kripta je podeljena na 108 parcela sa ukupno 5.580 pregradaka sa pojedinačnim posmrtnim ostacima.

Iznad centralnog dela kripte postavljen je mesingani polijelej težak preko 800 kilograma. U istočnom udubljenju centralnog hola, u obliku oltara, nalaze se ikone i druge sasude. Na tom mestu odlažu se trake sa dotrajalih venaca, relikvije i grumenovi zemlje koje su posetioci doneli iz rodnog kraja.

Na otvorenom prostoru oko Mauzoleja uređeno je groblje sa 1.440 pojedinačnih grobova raspoređenih u deset parcela u obliku ćiriličnog slova P. S leve i desne strane Mauzoleja, koji je na sredini groblja, nalaze se po četiri parcele, a iza njega sa južne strane, dve parcele. U četiri parcele grobovi su poređani u devet redova, u dve po osam, u dve po pet, u jednoj po šest i u jednoj po četiri reda. Ukupno ima 72 reda sa po dvadeset grobova. Međuprostor između redova je jedan metar širine uređen kao staza za kretanje posetilaca.

Grobovi su obeleženi mermernim krstovima na pravougaonom postolju koje se završava u obliku kupe. Svi redovi su oivičeni betonskim ivičnjacima, a površina između njih prekrivena je belim šljunkom, kao i ostali prostor oko Mauzoleja. Na krstovima je uklesano ime, prezime i jedinica sahranjenog ratnika ili samo ime i prezime ako nije utvrđeno kojoj je jedinici pripadao.

U zapadnom delu Groblja uređene su dve odvojene zajedničke grobnice, u koje su sahranjeni posmrtni ostaci neidentifikovanih 217 srpskih ratnika - zarobljenika prenetih iz Carigrada i 78 neidentifikovanih ratnika sa Solunskog fronta. Prema tome, na Srpskom vojničkom groblju na Zejtinliku sahranjeni su posmrtni ostaci 7.565 srpskih ratnika sa Solunskog fronta. Oko 1.500 ratnika koji su izginuli u borbama oko Crne reke i Bitolja 1916. godine sahranjeni su na Srpskom vojničkom groblju u Bitolju, u produžetka groblja na kome su sahranjeni izginuli ratnici u Bitoljskoj bici 1912. godine.

Prvi čuvar Savo Mihailović

Na Zejtinliku, na ističnoj strani groblja, prema ulici Laganda, nalazi se glavni ulaz u Groblje sa metalnom dvodelnom kapijom, a iznad kapije natpis, izrađen od kovanog gvožđa, krupnim ćiriličnim slovima: Srpsko vojničko groblje. U okviru Groblja sagrađena je stambena kuća za čuvara. Prvi čuvar Groblja bio je Savo Mihailović, koga je na toj dužnosti zamenio njegov sin Đuro, a ovoga njegov pastorak Đorđe Mihailović.

Svi poslovi na uređenju Groblja završeni su o roku. Komemorativna svečanost i osvećenje Groblja obavljeni su 11. novembra 1936, na osamnaestu godišnjicu zaključenja primirja u Prvom svetskom ratu, u prisustvu državne delegacije Kraljevine Jugoslavije i Kraljevine Grčke i predstavnika svih savezničkih država.

Za vreme Drugog svetskog rata Groblje je zapušteno i znatno oštećeno, pa su 1969. i 1987. godine preduzeti obimni radovi na otklanjanju oštećenja i uređenja Groblja.

U posebnoj parceli, u zapadnom delu Groblja, sahranjeni su posmrtni ostaci 250 zarobljenika jugoslovenske vojske sa torpedovanog broda "Helena Kavanariota" koji je potopljen 27. maja 1941. blizu sela Nea Mihanjina, u toku transportovanja iz Soluna za Nemačku. Meštani Nea Mihanjina sahranili su davljenike i spasili iz mora 253 brodolomnika. Parcelu u kojoj su sahranjeni stradalnici iz aprilskog rata, posetioci iz Jugoslavije popularno su nazvali "partizansko groblje". Posmrtni ostaci su sahranjeni u šest odvojenih leja sa pojedinačnim mermernim pločama na kojima su ispisana imena sahranjenih. U centralnom delu ove parcele podignut je spomenik od jablaničkog granita sa cvetnim laticama izlivenim od mesinga u vrhu. Na spomeniku uklesan je ovaj tekst: - Palim borcima, jugoslovenskim internircima nemačkih fašističkih logora.

Iz rasadnika Hilandara

Na čitavom prostoru Groblja zasađeni su čempresi sadnicama tog divnog mediteranskog ukrasnog drveća donesenog sa Atosa, iz rasadnika manastira Hilandara, koji svojim vitkim stablima obrazuju prelep dekor i čine hladovinu nad humkama solunskih heroja. U pojedinim alejama takođe su zasađene ruže koje svojim opojnim mirisom i raskošnim cvetovima ukrašavaju redove mermernih krstova.

O Srpskom vojničkom groblju u Solunu brine naša država i pod njenom je zaštitom kao istorijski spomenik od najveće važnosti. Za stalnu brigu o spomeniku zadužen je Generalni konzulat SRJ u Solunu, a stručnu pomoć i nadzor u održavanju spomeničkog kompleksa pruža Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije. Ovaj istorijski spomenik svake godine, u grupama i pojedinačno, poseti više hiljada posetilaca iz cele Jugoslavije, kao i zvanične državne delegacije za vreme boravka u Grčkoj.

U produžetku Srpskog vojničkog groblja, na njegovoj zapadnoj strani, uređeno je Rusko vojničko groblje. Dve ruske brigade prispele su na Solunski front u avgustu 1916. godine i ostale u sastavu savezničkih trupa na frontu do novembra 1918. godine kada su, posle pobede Oktobarske revolucije, povučene sa borbene linije u pozadinu. Potom je veći deo ruskih vojnika prevezen u Francusku, gde su bili zaposleni u tamošnjim fabrikama. Od dela ljudstva koje je ostalo kod Soluna obrazovani su radnički bataljoni za ispomoć Srpskoj vojsci. Pored operativnih trupa, koje su se borile na Solunskom frontu, iz Rusije su još 1915. godine, preko Crvenog krsta, u Srbiju došli lekari i drugo bolničko osoblje koji su obrazovali posebnu Rusku poljsku bolnicu pri Srpskoj vojsci. Ruska pomoć uopšte, a posebno dolazak ruskih trupa na Solunski front, među Srbima je doživljavana kao znak posebne brige velike slovenske zemlje prema braći na Balkanu u teškim trenucima njihove istorije. Vest o dolasku ruskih brigada na Solunski front pobudila je uspomene, sačuvane u narodnom predanju i istorijskoj svesti, na dolazak ruskih pukova u pomoć Karađorđu za vreme Prvog srpskog ustanka, zatim hiljade ruskih dobrovoljaca sa generalom Černjajevim koji su se herojski borili u redovima srpske narodne vojske u Srpsko-turskom ratu 1876. godine u dolini Morave, na Timoku i Javoru, na plahovitoj Drini.

U savezničkoj protivofanzivi, u septembru 1916. godine, ruske brigade su operisale na levom krilu srpskog rasporeda, u Pelagoniji, u sastavu francuske grupe divizija. U novembru, u vreme krvavih borbi u luku Crne reke i na Selečkoj planini kod Bitolja, ruske trupe pridodate su srpskoj 1. armiji i borile se pod komandom vojvode Živojina Mišića. U tim borbama, boreći se neposredno rame uz rame sa srpskim vojnicima, Rusi su ispoljili neviđeni heroizam. Sa jednakom hrabrošću borili su se i u proleće 1917. kada su se ponovo razbuktale borbe na Solunskom frontu, sa istom odlučnošću kao na pragu svoje otaybine.

U tim borbama ruske trupe pretrpele su velike gubitke. Od 9.000 oficira i vojnika, koliko ih je došlo na Solunski front, poginulo je ili podleglo ranama i bolestima 394. NJihovi posmrtni ostaci, pokopani na položajima na kojima su se borili, ekshumirani su i preneseni na Zejtinlik i sahranjeni na zasebnom groblju, neposredno pored srpskog, u isto vreme kada su prenošeni posmrtni ostaci srpskih ratnika.

O Ruskom groblju brinula Jugoslavija

Rusko vojničko groblje uređeno je na isti način i od istog materijala kao i Srpsko vojničko groblje o trošku jugoslovenske države. Pošto niko iz bivšeg Sovjetskog Saveza, zbog poznatih anahronih političkih i ideoloških predrasuda, nije posećivao ovo groblje, naša država brinula je o njegovom održavanju i zaštiti, a zvanične delegacije, grupe i pojedinci iz Jugoslavije istovremeno su posećivale groblje ruskih ratnika prilikom svake posete groblju srpskih ratnika, održavale komemoracije i polagale cveće. Takvu poštu istinski su zaslužili ovi ratnici, koji su ginuli, da citiramo reči V. I. Lenjina, na "Solunskom frontu na kome se vodila borba za odbranu Srbije, koja je bila žrtva imperijalističke agresije". Mada je on cenio Srbiju, njene demokratske institucije i oslobodilačku borbu protiv imperijalističkih porobljivača, te je upravo zbog toga odobrio da se svi srpski dobrovoljci prikupljeni u Rusiji upute na Solunski front, zanimljivo je istaći da su njegovi naslednici, rukovođeni ideološkim kalkulacijama, sve to zanemarili i izbrisali iz narodnog sećanja ruske heroje pale za slobodu svoje slovenske braće na Balkanu.

U okruženju Srpskog vojničkog groblja nalaze se saveznička vojnička groblja na Zejtinliku. Tu je na prvom mestu Francusko vojničko groblje. Francuska je za sve vreme trajanja Solunskog fronta, imala najbrojnije trupe na tom frontu. Francusko vojničko groblje, po prostoru je najveće među savezničkim grobljima na Zejtinliku, a po broju sahranjenih dolazi iznad broja sahranjenih na Srpskom groblju.

Oni su umrli za Francusku

Francusko vojničko groblje ima oblik otvorenog šestara. Jednim krakom pruža se od ulice Laganda duž severne strane Srpskog groblja, a drugim krakom između Ruskog i Engleskog groblja, na zapadnoj strani. Na ovom groblju sahranjeno je 8.098 francuskih ratnika u pojedinačnim grobovima. U pročelju svakog groba postavljene su mermerne krstače sa uklesanim imenima sahranjenih ratnika. Izuzetno lepa kapela u gotskom stilu podignuta je uz unutrašnji prelomni ugao groblja. U kapeli se čuvaju mnogobrojni venci francuskih državnika, zvaničnih delegacija i udruženja Pouli d' Orian, koji svake godine posećuju Zejtinlik i odaju poštu svojim izginulim saborcima, ratnicima Francusko - istočne vojske. U kapeli se takođe nalaze spomen ploče i venci uglednih Francuza u spomen svojim bliskim rođacima palim na Solunskom frontu.

Raspored na groblju i u kripti zadržan je isti onakav u kakvom su se borili i ginuli na frontu; u čelnim linijama sahranjeni su posmrtni ostaci oficira, zatim podoficira, kaplara, a u produžetku redovi i dobrovoljci.

Na Francuskom groblju nalaze se još tri impozantna spomenika. Centralni spomenik, takođe izrađen od belog mermera, u obliku pravougaone ploče na pet mermernih stubova oslonjenih na mermerni podest. Na spomeniku je uklesan broj sahranjenih ratnika na ovom vojničkom groblju i natpis: "Oni su umrli za Francusku". Poseban spomenik, u obliku piramidalnog stuba, podignut je izginulim avijatičarima. Na mermernoj ploči, na čeonoj strani stuba, uklesane su ove reči: "Vazdušnim herojima umrlim za Francusku". Na trećem spomeniku, izrađenom od tesanog kamena u znaku Lorenskog krsta, uklesan je natpis: - Istočna vojska svojim mrtvima.

Velika Britanija imala je promenljiv sastav svoje vojske na Solunskom frontu od šest do četiri pešadijske divizije, snažnom artiljerijom, brojnim pozadinskim službama i ustanovama. Mada je britanska vlada preko volje uputila svoje trupe na Balkan, u stvari - kako je otvoreno priznao lord Kičiner - samo iz solidarnosti prema Francuskoj. Mada su stalno potezali pitanje ukidanja toga fronta i napuštanja Balkana ili potpuno pasivno držanje vojske na Solunskom frontu, mora se naglasiti da bez engleske saglasnosti da se Srbiji uputi pomoć 1915. godine, makar i sa zakašnjenjem, i njenog pristanka da se trupe zadrže kod Soluna, taj front ne bi bio stvoren i sudbina Srpske vojske bi bila krajnje neizvesna. Najzad, Britanska vojska podnela je velike žrtve na tom frontu. Na Zejtinliku je sahranjen samo deo Britanskih "solunaca". Britansko vojničko groblje nalazi se u produžetku zapadne strane Francuskog groblja. Ono se razlikuje od ostalih savezničkih grobalja po nadgrobnim belezima u zatravljenoj površini. Pošto su oduvek u engleskoj vojsci služili vojnici različitih nacionalnosti i veroispovesti, nadgrobni belezi se za sve ratnike, po tradiciji, izrađuju u obliku pravougaonih ploča sa zasvođenom gornjom ivicom na kojima su uklesana imena sahranjenih. Pored svakog belega zasađene su ruže koje, po uzdužnim lejama, obrazuju cvetne leje. Sav prostor između cvetnih leja zasađen je engleskom travom koja se u redovnim vremenskim razmacima kosi. Tako je vremenom stvoren mek travnati tepih u koji uranjaju stopala posetilaca. Zbog toga je hod nečujan i dočarava utisak nepomućenog mira na velikoj vojničkoj mogili.

Gospođa Harlej među vojnicima

Na ovom groblju sahranjeni su posmrtni ostaci 1.350 britanskih ratnika. Groblje je podeljeno u dve parcele, a između parcela podignut je veliki mermerni spomenik u obliku krsta sa utisnutim bronzanim mačem okrenutim na dole, tako da balčak sa štitnicima i sečivom obrazuje kompoziciju - krst na krstu. Ovaj spomenik je istovetan sa svim spomenicima na engleskim vojničkim grobljima.

U prvoj parceli groblja podignut je poseban spomenik gospođi Ketrin Harlej, sestri britanskog glavnog komandanta na Zapadnom frontu feldmaršala Heiga. To je, inače, jedina žena sahranjena na vojničkom groblju Zejtinlik. Gospođa Harlej je bila veliki prijatelj i dobrotvor srpskog naroda. Ona je za vreme rata došla u Srbiju kao šef jedne engleske sanitetske misije. Poginula je za vreme boravka u oslobođenom Bitolju, 1917. godine, za vreme jednog od mnogobrojnih artiljerijskih bombardovanja grada od strane nemačke i bugarske artiljerije. U znak večne zahvalnosti, oficiri Dopunske komande Srpske vojske podigli su joj veoma lep spomenik od belog mermera i tesanog kamena sa velikim mermernim krstom koji dominira nad celom parcelom. Na spomen-ploči urezan je datum njenog rođenja i smrti (3. maj 1853 - 7. mart 1917) i sledeći stihovi na srpskom i engleskom jeziku:

Na tvom grobu umesto cveća
Srpska zahvalnost večno će cvati,
Za tvoje delo i tvoje ime
Pokolenja će daleka znati.

Italijansko vojničko groblje zauzima srazmerno velik prostor i pruža se od ulice Laganda paralelno sa Srpskim grobljem i užom stranom Ruskog, Francuskog i Engleskog groblja do u visinu spoljne granice Engleskog groblja. Na Italijanskom groblju sahranjeno je 3.500 izginulih i pomrlih ratnika iz 35. divizije koja se, odvojeno od samostalonog italijanskog 16. korpusa u Albaniji, nalazila na Solunskom frontu, pod objedinjenom savezničkom komandom, od leta 1916. pa do kraja rata. U prvo vreme, po dolasku i Solun, italijanska 35. divizija nalazila se nekoliko meseci na delu fronta u dolini Vardara, prema Đevđeliji, pa je premeštena na bitoljski deo fronta, na kome je ostala do završetka borbi u Makedoniji 1918. godine.

Beli mermer iz Italije

Na groblju je podignuta mala kapela od belog karare mermera, dovezenog iz Italije. Prvobitno su svi grobovi imali jednoobrazne mermerne krstače sa uklesanim imenima sahranjenih ratnika. Docnije su, međutim, pojedine porodice na grobovima svojih sinova i braće podigli individualne spomenike različitih oblika i veličina i od različitog materijala. Neki spomenici su u obliku velikih mermernih krstova na podestima, neki sa bistama pokojnika ili u obliku figure vojnika u prirodnoj veličini izlivenoj u bronzi. Takvi pojedinačni spomenici, podignuti u raznim delovima groblja, postoje samo na Italijanskom groblju. Ti spomenici strče i remete harmoničnu sliku groblja, a kod neutralnih posetilaca izazivaju osećanje nepotrebno narušenog jedinstva u jednakoj sudbini izginulih ratnika.

Sva saveznička groblja oivičena su visokim čempresima, koji su planski zasađeni u vreme izgradnje groblja. Svojim vitkim stablima i zelenilom čempresi daju izuzetan dekor tom večnom internacionalnom vojničkom počivalištu.

Čitav spomenički kompleks savezničkih vojničkih grobalja na Zejtinliku izgrađen je u duhu verskih i nacionalnih simbola sahranjenih ratnika. Srpsko i Rusko vojničko groblje uređeno je u duhu hrišćanskog pravoslavlja. Na Francuskom i Italijanskom groblju dominira katolička hrišćanska simbolika. Mada su u sastavu francuskih trupa služili Arapi, Vijetnamci pripadnici drugih nacionalnosti, dakle, pored hrišćana, muslimani, budisti i pripadnici drugih konfesija, zapadno-hrišćanski motivi su dominirajući. Britansko vojničko groblje, međutim, znatno se razlikuje u tom pogledu od ostalih grobalja tako što je ispoštovana činjenica da su u Britanskoj vojsci služili ne samo vojni obveznici iz Metropole - pripadnici Anglikanske crkve, katolici i protestanti, već i iz kolonija. Zbog toga su sva nadgrobna obeležja potpuno ujednačena i u konfensionalnom smislu uzdržana.

U duhu Srpske pravoslavne crkve

Iz detaljnog opisa Srpskog vojničkog groblja, vidljivo je da su sva obeležja urađena u hrišćansko-pravoslavnom maniru, u duhu Srpske pravoslavne crkve, što je potpuno u skladu sa nacionalnim sastavom i pravoslavnom verozakonu pripadnika srpske vojske. Time su u najvećoj mogućoj meri ispoštovana nacionalna i verska osećanja srpskih ratnika koji su, prožeti svetosavskim načelima kao najhumanijim hrišćanskim vrlinama, do poslednjeg daha ostali verni svojoj otaybini i svetosavskoj crkvi.

Srpski vojnici su, da se poslužimo rečima pesnika, heroji koji su prošli sve nevolje rata, čak i izgnanstvo iz otaybine, .... "raspinjani na krst, na Golgote visu, ali čvrstu veru u pobedu krajnju nikad, ni za časak, izgubili nisu"... Taj nepokolebljivi stoicizam održala je u ljudima svest o pravednosti njihove borbe "za odbranu otaybine, za krst časni i slobodu zlatnu" i svetosavsko nadahnuće, vera u Boga i privrženost svojoj crkvi koja im je podarila duh pravednosti i čestitosti. O tome svedoče mnoge ratne beleške običnih vojnika i starešina u kojima su iskazana iskrena verska i nacionalna osećanja. U tim beleškama i pismima sa fronta može se pročitati da su se i vojnici i starešine savesno pridržavali verskih običaja i pravila i u najtežim danima rata. Nikada se nije dogodilo da je bilo koji pojedinac zaboravio da i u sred najžešće borbe ili na maršu zaboravi da obeleži svoju krsnu slavu. Pored slavske sveće, koju su palili u rovu ili na zastanku, slavljenici su se postarali da nabave i sačuvaju čuturicu rakije i pripreme skromnu zakusku za svoje najbliže drugove, vojnike i starešine, koji su dolazili na čestitanje slavljeniku, često pod pljuskom puščanih kuršuma ili artiljerijskih kanonada. Takvo versko i nacionalno osećanje ih je držalo u međusobnoj ljubavi, uzajamnosti i u nadi u srećan i pravedan konačni uspeh natčovečanskih napora i žrtava. Zato čast pripada onima koji su projektovali i izgradili taj veličanstveni memorijalni spomenik sa osećanjem mere i poštovanja zavetnih poruka i misli izginulih i preživelih srpskih ratnika.

Izvesne razlike u opštem izgledu vojničkih grobalja na Zejtinliku, koja nose obeležja nacionalnih, verskih i tradicionalnih osobenosti, nadvišava opšta zajednička karakteristika koja ta groblja čini izuzetnim. Na Zejtinliku su prikupljani svi izginuli ratnici savezničkih zemalja, koji su se borili na istom frontu, protiv istog neprijatelja i sahranjeni tu, na istom mestu, ali u tuđoj zemlji, daleko od svoje otaybine, kao nebeski ratnici, koji su ginuli u uverenju da daju svoje živote za univerzalnu slobodu svih ljudi. Zato su u Grčkoj zaštićeni njihovi grobovi kao da su sahranjeni u svojoj otaybini, jer su ginuli i za slobodu Grka, za mir i slobodu svih naroda sveta.