Tri sužnja - Analiza pesme

U epskoj pesme Tri sužnja je opevana sudbina trojice junaka koji su pune tri godine bili u zatočeni u tamnici turskog zatvora, ne viđajući ni sunca ni meseca, daleko od očiju svojih najmilijih. Zajedno u istoj muci, deleći poslednje trenutke svog života, svaki od njih prihvatao je svoju sudbinu na potpuno drugačiji način.

Vuksan od Rovaca, glavni junak ove pesme, razlikovao se od svojih prijatelja vojvode Liješa od Pipera i Selaka Vasojević. Bio je hrabriji, odlučniji i izdržljiviji. Godine tamnovanja ga nisu slomile,  niti su umanjile njegovu želju za borbom. Bio nepokoran  i željan osvete, a pored ogromne hrabrosti i junaštva odlikovao se i mudrošću, oštroumnošću i izrazitom pameću. On je bio jedini koji nije žalio ni za čim i ni za kim. Kao da je bio saliven od vekovnog gneva i tuge celog naroda, suočen sa svojom sudbinom i mogućnošću gubitka života od ruke krvoločnog turskog dželata, Vuksan nije žalio ni majku, ni sestru, ni ljubu, niti svoje rodno imanje. Jedino je žalio za tim što će umreti bez zamene, što pored sebe nema nekoga kome će kao nasledstvo ostaviti svoj san o konačnom oslobođenju svoje zemlje, svoju nadu, veru i svoje ideale. Ovaj hrabri junak se nije plašio smrti, niti mu je bilo žao da umre boreći se za slobodu, jer za njega je život u mraku tamnice bio ravan smrti. Reči koje izgovara u trenucima pred upuštanje u odlučujuću borbu sa opasnim Turčinom da ako tamo napred nema kuda, ni natrag se nema kuda vratiti imaju dubok smisao i pokazuje odlučnost da se bori bez obzira na ishod borbe. Natrag se nije moglo, jer  tamo su bile mračne zidine i životarenje u tamnici bez ikakovog smisla i nade u bolje sutra i lagano umiranje, a život je ga je zvao napred. I njega i čitav narod. Nema povratka! Ta pomisao, vera u sebe i bolje sutra, neustrašivo srce, velika pamet i snalažljivost pomogli su Vuksanu da doskoči podmuklom turskom dželatu i izbegne smrt.

Čovek bez slobode je kao ptica bez krila. Fizički je živ, a duhovno mrtav. Biti sužanj i ne imati mogućnosti da se odupreš jačem, nemilosrdnom neprijatelju koji te muči i postepeno uništava, živeti bez poštovanja i dostojanstva u stalnom strahu za sebe i svoje najmilije mnogo je gore od same smrti. Samo oni najhrabriji i najodlučniji, poput Vuksana od Rovaca, uspeli su da se uzdignu iz naroda, suprotstave se nadmoćnijem neprijatelju i pobede ga svojom pameći i snalažljivošču.

Tri sužnja - Epska pesma iz ciklusa pesama o oslobođenju Srbije i Crne Gore

Tema - Sudbina tri srpske vojvode koje su Turci držali zatočene u tamnici

Glavni likovi - Vuksan od Rovaca, Liješ od Pipera, Selak Vasojević

Mesto radnje - Skadar na Bojani

Pesma Tri sužnja pripada ciklusa pesama o oslobođenji Srbije i Crne Gore i njen motiv je, kao i kod ostalih pesama iz ovog ciklusa, borba za oslobođenje potlačenog srpskog i crnogorskog naroda od turskih nasilnika i njihovog dugogodišnjeg zuluma. Ta teška i odlučna borba za slobodu je borba bez odmora, bez predaha, borba u kojoj njeni vinovnici osećaju gnev zbog nasilja i žudnju za osvetom, težnju za pobedom i radost pobednika, mržnju prema kukavičluku i izdajstvu. Drugim osećanjima nije bilo mesta.

Pesme o oslobođenji Srbije i Crne Gore od Turaka su po nastanku najmlađe epske pesme. Sve pesme ovog ciklusa lišene su legendi. One su svedočanstvo i hronika o jednom vremenu, a stvarali su ih savremenici i učesnici tih dogadjaja, kao sto je bio slepi narodni pevač Filip Višnjić, koji se iako je bio slep kretao sa srpskim ustanicima i živeo po srpskim logorima. Dok je u pesmama iz starijih vremena dominantan junak sa svojom hrabročću, podvizima i vrlinama, težište pripovedanja u ovom ciklusu pesama je na grupama i oružanom otporu. Pojedinac kao junak ne gubi se u potpunosti, ali se misao pomjera ka opštem i kolektivnom. U središtu je opštenarodni bunt, ustanički pokret, oslobodarski duh potlačenih masa. Zato ova pesma pomalo odskače od ostalih pesama jer je akcenat bačen na junaka, njegove osobine i osećanja, a kakva su bile osobine srpskih i crnogorskih junaka i šta su osećali u najtežim trenucima njihovog život najbolje se može videti kroz like hrabrog Vuksana.

Rovca - istorijski zapisiRovca je naselje u opštini Berane, u Crnoj Gori odakle potiče bratstvo Rovčana. Rovčani su jedno od sedam brdskih plemena stare Crne Gore i Brda. Pominju se prvi put 1477.g u hercegovačkom tefteru, u popisu tadašnjeg stanovništva. Prema narodnom predanju najstariji predak Rovčana bio je Nikša koji je živio u Grblju u Boki. Njegov otac je bio oženjen sestrom kralja Stefana, sina Vukana Nemanjića koji je sagradio manastir Moraču 1252 godine.  Nikšin unuk Gojak je došao u sukob sa banom Ugrenom koji je upavljao Nikšićkom Župom, pa je posle ubistva bana pobegao u današnja Rovca i nastanio se na desnoj strani Mrtvice, u blizini njenog ušća u reku Moraču. Gojak je tu osnovao porodicu i prema rovačkom predanju imao je 4 sina: Bulata, Vlaha, Šćepana i Srezoja od kojih su se formirala današnja velika rovačka bratstva: Bulatovići, Vlahovići, Šćepanovići i Srezojevići. Bulat je imao sina Vuksana, kneza rovačke nahije koji je upisan u hercegovačkom tefteru 1477. godine.

Lik Vuksana od Rovaca, iz narodnih pesama ne može se povezati ovim Vuksanom Bulatovim, jer je on živeo u 15. veku, a događaji o s Turcima kojima pesme pevaju dogodili su se u 17. veku.  Jedini istinit istorijski lik iz ovog perioda je Vuksan Bulatović, rovački vojvoda koji je u Rovcima 1696. godine sagradio hram Svetog Ilije.

Rovčani, kao i Moračani, već u 17. vijeku otpočeli su borbu protiv Turaka. Kao susedi manastira Morače, smatrali su svojom obavezom da brane manastir od nasrtaja turskih haračlija, pa se pod uticajem cetinjskih vladika uključuju se u opštu borbu Brđana i Crnogoraca protiv osvajača. Zabeleženo je nekoliko njihovih bojeva oko manastira, a posebno onaj 1770. godine kada su posekli Alja - bega i još njegovih 12 haračlija i potom ih bacili niz vodopad Svetigore u Moraču. Rovčani su išli u pomoć i okolnim brdskim plemenima, a najpoznatiji događaj je kad su 1774. godine spasili Kuče - Drekaloviće od sigurne pogibije, pa ih doveli u Rovca, gdje su ostali punih sedam godina.  Zbog učešća u svim većim bojevima sa Turcima  Rovčani su postali jedno od najratobornijih brdskih plemena.

Tri sužnja

Procvilješe tri srpske vojvode
u sužanjstvu paše skadarskoga,
a da zašto, veće ni kroza što,
za harače od lomnijeh Brda,
jer se brdska đeca posilila,
pa ne dadu carevih harača,
a vojvode paša prevario,
na tvrdu ih vjeru domamio,
turio ih na dno u tavnicu.
Jedno bješe Vuksan od Rovaca,
drugo bješe Liješ od Pipera,
treće bješe Selak Vasojević.
Ljuto cvile, jest im za nevolju,
sužanjstvo je njima dodijalo.

Još bjesedi Vuksan od Rovaca:
"Braćo moja, ljubimna družino,
mi hoćemo ovđe izginuti;
šta je kome danas najžalije?"
Veli tako Liješ od Pipera:
"Mene, braćo, jeste najžalije:
skoro sam se junak oženio,
ostade mi u dvoru ljubovca
ni ljubljena, niti milovana,
ni karana, niti sjetovana;
to je mene sada najžalije".
Veli tako Selak Vasojević:
"Mene, braćo, jeste najžalije:
ostaše mi dvori i timari,
i još pusto nebrojeno blago,
u planini hiljada ovaca;
ostade mi samorana majka
i sestrica bez bratske zakletve,
da kukaju kako kukavice
u mojemu dvoru bijelome".
Al' besjedi Vuksan od Rovaca:
"Ala, braćo, rđava junaštva!
I ja imam dvore i timare
i u dvoru ostarilu majku,
vjernu ljubu skoro dovedenu
i sestricu milu neudatu;
al' toga sad ništa ne žalim,
već ja žalim što ću poginuti,
poginuti danas bez zamjene".

U riječi koju besjediše,
al' eto ti od paše dželata
baš na vrata tavnici prokletoj,
pak dozivlje Liješa vojvodu:
"Ko je ovđe Liješ od Pipera
nek izađe pred tavnicu kletu!
Piperi ga na otkup uzeše,
dadoše za njega sve piperske ovce
i još mlogo nebrojeno blago,
i suviše robinju đevojku".

Prevari se Liješ od Pipera
te iziđe pred tavnicu kletu,
dželat trže sablju ispod skuta,
manu sabljom, os'ječe mu glavu,
pak Liješa za tavnicu baci.

Pak se opet natrag povraćaše,
opet dželat sa tavnica viče
te dozivlje Selaka vojvodu:
"Ko je ovđe Selak Vasojević
nek iziđe pred tavnicu kletu,
došla mu je ostarila majka,
od paše ga uze na otkupe,
dade za njga krave i volove
i bijele ovce i jaganjce,
još suviše nebrojeno blago".

Prevari se Selak Vasojević
te iziđe pred tavnicu kletu,
dželat trže sablju ispod skuta,
manu sabljom, os'ječe mu glavu,
pak Selaka za tavnicu baci.
Pak se opet natrag povraćaše,
opet dželat sa tavnice viče
te dozivlje Vuksana vojvodu:
"Iziđ' amo, Vuksan' od Rovaca!
Rovčani te od paše kupiše,
za te daše dvije boce blaga
sve u sitno žuta mlečanina,
i bijele ovce i jaganjce,
još suviše robinju đevojku".

Ali Vuksan ljuta guja bješe,
te se Turkom varat ne dad'jaše;
on izlazi pred tavnicu kletu,
pak dželatu bješe govorio:
"Aman, malo, pašini dželate!
Popusti mi moje b'jele ruke
da ja skinem odijelo divno:
c mojih pleća ѕelenu dolamu,
pod dolamom toke od tri oke,
kojeno su u Mletke kovane,
one vr'jede pet stotin' dukata,
pod tokama od zlata košulja,
nit' je tkana, niti je predena,
ni u sitno brdo uvođena,
veće mi je vila poklonila,
ta nemoj je krvlju poganiti!"

Prevari se Ture na košulju,
te Vuksanu popustilo ruke.
Ne šće Vuksan svalčit odijela,
od dželata sablju ugrabio,
njom mu rusu ociječe glavu,
pa pobježe preko Skadra grada.

Dočeka ga trideset Malisora,
odista ga uvatiti ćahu,
al' se Vuksan vatat ne davaše,
no se manu desno i lijevo,
svijem turske osiječe glave,
pa on tera bjega s glavom bez obzira.
A kad dođe na most na Bojanu,
dočeka ga hodža i kadija,
pa ovako njemu govorahu:
"Ne naprijed, Vuksane vojvoda,
jer si svoju izgubio glavu!"
No besjedi Vuksane vojvoda:
"Čujete l' me, hodža i kadija,
ako tamo kud naprijed nemam,
ni natrag se nemam kud vratiti".

Manu sabljom, os'ječe im glave,
obojicu turi u Bojanu,
pa on bjega dalje unapredak.
Đeraju ga pješaci i konjici,
konjici ga malo nazirahu,
a pješci ga ni čut ne mogahu.
Zdrav uteče u Rovce kamene,
on uteče, vesela mu majka,
njemu majka, a mene družina!