Starina Novak i knez Bogosav - Analiza pesme

Epska pesma Starina Novak i knez Bogosav pripada ciklusu hajdučkih epskih pesama. U ovoj pesmi kroz dijalog kneza Bogosava i srpskog hajduka Starine Novaka opevana je surova zbilja hajdučkog života i razlozi zbog koga su određeni pripadnici našeg naroda, pa čak i oni u poznijim godinama, bili primorani da izaberu takav način života.   

Na pitanje Kneza Bogoslava zašto je pobegao u hajduke i koja ga je nevolja naterala da pod stare dane hoda po gorama i živi teškom životom odmetnika, Starina Novak mu odgovara da je sve počelo od proklete Jerine, žene srpskog despota Đurađa, čija je vladavina bila toliko surova da je on, kao običan siromašan srpski seljak, nije mogao da izdrži.

Narodni pevač je kroz govor Starine Novaka iskazao samovolju Jerine, njenu okrutnost, neosetljivost i nebrigu za napaćeni srpski narod. Ove njene osobine naročito su došle do izražaja prilikom gradnje grada Smedereva, tadašnje prestonice. Srpski seljaci, a među njima i Starina Novak, gradili su grad godinama, bez ijedne pare i dinara. Svojim kolima i volovima Novak je vukao drvlje i kamenje, mučio se i podnosio ogromnu žrtvu za boljitak Srbije i srpskog vladara. Kada je grad izgrađen Novakovim mukama nije došao kraj, jer je prokleta Jerina poželela kule na tvrđavi, pozlaćene prozore i vrata. Da bi ispunila svoje želje nametnula je porez koji siromašni srpski seljaci nisu mogli da plate. Novak je bio jedan od tih seljaka, pa je za njega jedino rešenje bilo da pobegne iz Srbije i nastani se negde drugde. On je bio hrabar i odvažan čovek, spreman na borbu protiv svog mučitelja, a su ga njegov patriotizam, ljubav prema svom narodu i svojoj zemlji sprečavali da se bori protiv srpskog despota, bez obzira na samovolju i okrutnost njegove žene.

U drugom delu ove pesme Starina Novak pripoveda knezu Bogosavu o tome ko su glavni krivci za njegovo odmatanja u hajduke. Kao i u svim drugim pesmama hajdučkog ciklusa, i u ovoj pesmi provejava nacionalna dimenzija, pa se kao glavni razlozi hajdučije navode okrutost turske vlasti i odlučnost srpskih junaka da joj se odupru. Nadmeno ponašanje i bahatost turskog mladoženje u mirnom Novaku izazvali su ogroman bes i dali mu snagu da pobedi svog neprijatelja.

Na završetku pesme, kroz reči Starine Novaka da je kadar stići i uteći i na strašnom mestu postojati, kao i da se ne boji nikoga do boga, istaknute su osobine pravog hajduka, a to su njegova izdržljivost i junaštvo, čestitost i odlučnost da se odupru svom mučitelju i izdrži sva iskušenja.

Epska pesma iz ciklusa hajdučkih pesama - Starina Novak i kne Bogosav

Tema - Ispovest Starine Novaka o nevoljama koje su ga naterale da se odmetne u hajduke i pod stare dane živi hajdučkim životom

Glavni likovi - Starina Novak, knez Bogosav

Starina Novak kao istorijska ličnost - Starina Novak, jedan od najpoznatijih srpskih hajduka, je istorijska ličnost druge polovine 16. vijeka. Poreklom je iz Poreča kod Smedereva, a u hajduke  je pobegao zbog zuluma proklete Jerine.

Prema procenama istoričara rođen je negde između 1520. i 1530. godine. Pored nadimka "Starina" što predstavlja odrednicu za čovjeka u godinama, za njegovo ime veže se nadimak "Baba", tursku reč koja ma isto značenje. U istorijskim izvorima nesumnjivo je utvrđeno postojanje Baba Novaka koji je četovao u Banatu za vreme Dugog rata. Rumunski izvori Starinu Novaka prikazuju kao vojskovođu najamničke vojske vlaškog vojvode Mihaja Hrabrog koji se borio za oslobođenje balkanskih naroda, Srba i Bugara od turake vlasti, kao i za ujedinjenje triju rumunskih provincija, Vlaške, Transilvanije i Moldavije. U toku rata protiv Turaka, Mihajeva vojska je prešla zaleđeni Dunav doprla čak do planine Balkan. Lokalno stanovništvo, ohrabreno prisustvom Mihajeve vojske, podiglo se na ustanak i njih oko dvije hiljade hajduka krenulo na Sofiju. Opljačkali su sve na šta su naišli i opustošili grad Turtukaju, koji su potom spalili i sravnili sa zemljom. Prethodnica ove ekspedicije doprla je čak do Varne na obali Crnog mora. Na čelu pobunjenih seljaka stajao je Starina Novak. Mihaj je još tada uočio vojničke osobine ovog vojskovođe i njegovih hajduka za opštu stvar, pa je srpske hajduke primio u sastav svoje, a Starinu Novaka postavio za jednog od svojih glavnijih vojnih starešina.

Život Starine Novaka tragično je okončan. Na prevaru je uhvaćen i zajedno sa svojim saborcem i sveštenikom nabijen na kolac. Njihova tela su bila ostavljena da ih gavrani skrnave, a zatim su bili spaljeni 1601. godine u mestu Klužu. Od svih likova hajduka, lik Starine Novaka se u srpskoj epici posebno izdvaja. Po mnogo čemu Starina Novak i njegova borba mogu se smatrati pretečom Karađorđa i Prvog srpskog ustanka 1804. godine.

Starina Novak u epskim pesmama - Epski život Starine Novaka i njegove hajdučke družine, ne odvija se na prostorima naše zemlje. Tradicijsko stanište ove družine je gora Romanija kod Sarajeva.

U pesmi Starina Novak i knez Bogosav Novak se dovodi u vezu sa vladavinom despota Đurđa Brankovića i kulukom nametnutim prilikom zidanja Smedereva. Nije, međutim, samo Jerinin zulum razlog zbog kojeg se Starina Novak odmeće u hajduke. Tome je doprineo i njegov susret sa bahatim turskim mladoženjom, čije je ponašanje prema Novaku pokazatelj odnosa turske vlasti prema potlačenom srpskom narodu. 

Najupečatljiviji opis Starine Novaka dat je u pjesmi Ženidba Gruice Novakovića Starina Novak je u ovoj pesmi odeven u strašnu odoru. Na glavi ima "kapu vučetinu", na plećima "kožuh od međeda", a za kapom "krilo od labuda". Ovakav opis može se dovesti u vezu sa mitskim prototipom. Medved i vuk iz aspekta simboličkog statusa životinja  predstavljaju životinje koje su najbliže čovjeku, sa druge strane, ovaj opis ukazuje na Novakovu ogromnu snagu. Medved i vuk su velike i snažne životinje, a posedovanje njihovog kožuha i krzna upućuje nas na to da je Novak veći i snažniji od njih.

U epskim pesmama Starina Novak je kao hajduk najcelovitije istaknut i pesnički osmišljen. U njemu su narodni pevači sjedinili istovremeno mnoge vrline i mane. Opevan je kao hrabar i nepokolebljiv čovek, častan i odvažan, jednom rečju pravi srpski junak.

__________________________________

Starina Novak i knez Bogosav - Analiza pesme

Književni rod - epika
Književna vrsta - narodna pesma hajdučkog ciklusa

Osnavna tema i ideja koja je prisutna u epskoj narodnoj pesmi Starina Novak i knez Bogosav jeste priznanje u vidu ispovesti ostarelog hajduka Starine Novaka o razlozima zbog kojih se odmetnuo u hajdučiju.

Pesma Starina Novak i knez Bogosav pripada ciklusu hajdučkih pesma i da je gotovo čitava pesma spevana u formi dijaloga, koji vode glavni likovi: Starina Novak i knez Bogosav. Zapravo, lik kneza Bogosava je prisutan samo na početku pesme, kada narodni pevač veli da Starina Novak pije vino na njegovom dvoru i odmah zatim, kada nas pitanje koje knez postavlja ostarelom hajduku uvodi u radnju pesme.

Već na samom početku pesme jasno je iskazana i njena tema i ideja. Narodni pevač je uspeo da dočara samovolju "proklete Jerine", sa jedne strane, a sa druge strane da jasno prikaže ponašanje turskih osvajača, u sceni sa turskim mladoženjom koji napada Starinu Novaka ni krivog ni dužnog.

Iako na početku pesme Starina Novak veli da je razlog njegovog odlaska u hajduke taj što je žena srpskog despota Đurđa, Jerina bila izuzetno surova vladarka, fabula pesme jasno pokazuje da nije to jedini razlog za njegovo odmetanje u hajduke. Jer čitalac ubrzo biva upoznat sa scenom kada glavnog junaka pesme Starina Novak i knez Bogosav napada turski mladoženja, želeći da pokaže koliko su oni, kao osvajači bili silni i kako su se ponašali prema potlačenoj raji.

Naša analiza pesme Starina Novak i knez Bogosav svakako mora krenuti od primarnog razloga koji Starina Novak navodi. Naime, prilikom gradnje grada Smedereva, Jerina je pokazala izuzetnu neosetljivost i nebrigu za napaćeni srpski narod. Iako su gradili grad godinama, bez ikakve nadoknade, srpski seljaci se nisu bunili protiv svog despota Đurđa. I mada je njegova žena pokazala izuzetnu neosetljivost za patnje i težak položaj srpskog naroda, oni su stajali uz svog vladara. Ali, kada su završili gradnju grada, ona je, želeći da na tvrđavu postavi pozlađena vrata i prozore podigla poreze upravo tim srpskim seljacima koji su bez reči kulučili godina gradeći grad Smederevo. Većina tadašnjeg srpskog življa je bila siromašna i nije mogla da plati namete, a i Starina Novak među njima. Zato on to i navodi kao primaran razlog odmetanja u hajduke.

Kako fabula napreduje, jasno je da i analiza ide u malo drugačijem smeru. Čitalac uočava scenu sa turskim svatovima koje Starina Novak usput sreće, na planini Romaniji. Tom prilikom ga napadne mladoženja:

A kad dođoh blizu Romanije,
Tu sam turske svatove susreo,
Oni vode kadunu đevojku;
Svi svatovi s mirom prolazili,
Zaostao Ture mladoženja
Na doratu konju velikome;
Ono ne šće da prolazi s mirom,
Već poteže trostruku kandžiju,
Tri su na njoj lule od tumbaka,
Pa udara mene po plećima; 

Iako je Starina Novak molio turskog mladoženju:

Prođi me se, hajde putem s mirom,
vidiš da sam čovek siromašan...  

On nikako ne prestaje. A Starina Novak veli:

I ja sam se vrlo ražljutio,
Pa potegoh budak sa ramena,
Te udarih Ture na doratu;
Kako sam ga lako udario,
Umah sam ga s konja oborio,
I k njemu sam onda priletio,
Udarih ga još dva i tri puta,
Dok sam njega s dušom rastavio;
Vatih mu se rukom u džepove,
Kod njeg' nađoh do tri kese blaga,
Pa ih pustih sebi u njedarca;
Otpasah mu sablju od pojasa,
Njem' otpasah, a sebi pripasah;
Ostavih mu budak više glave,
Da čim će ga zakopati Turci,
Pa posjedoh njegova dorata,
Odoh pravo gori Romaniji...  

A ostali svatovi, shvativši da imaju posla sa velikim i hrabrim srpskim junakom, ostadoše bez reči i niko ne krete za njim.

Tada čitalac saznaje da se taj događaj zbio pre čak 40 godina i da je Starina Novak u hajdučiji sve to vreme, da "otima i srebro i zlato, i lijepu čohu i kadifu" i da to posle deli sa svojim saborcima.

Završni stihovi epske narodne pesme Starina Novak i knez Bogosav u kojima Starina Novak iskazuje koliko je, zapravo njegovo junaštvo su vrlo često koriste kao tema za sastav iz srpskog jezika, a kada se obrađuje ova lektira. Oni glase:

A kadar sam stići i uteći
I na strašnu mjestu postojati;
Ne bojim se nikoga do boga!  

U pesmi Starina Novak i knez Bogosav prisutne su brojne stilske figure, ali ono što je posebno zanimljivo kada je analiza i interpretacija ove pesme u pitanju jeste što je ona gotovo cela ispevana u formi dijaloga.

Iako su stilske figure prisutne, mnogo je važnije prisustvo stalnih epiteta, poput: nevolja ljuta, Bosna kamenita, studena Drina i mnogi drugi. A još upadljivije je prisustvo takozvanih stalnih brojeva: tri godine dana, trista dukata, tri puta je Starina Novak molio Turčina da ga ne udara...

Glavni likovi su ujedno i jedini likovi, a iz naslova pesme je sasvm jasno o kome je reč. O knezu Bogosavu čitalac ne saznaje mnogo, iako je on glavni lik pesme. Međutim, Starina Novak je vrlo jasno prikazan u svoj njegovoj veličini i hrabrosti.

Ne treba zaboraviti da je Starina Novak ujedno i istorijska ličnost, ali i jedan od najpoznatijih hajduka, koji su se borili protiv turskog osvajača. Ne postoje precizni istorijski podaci o vremenu njegovog rođenja, ali se pretpostavlja da se to zbilo u periodu između 1520. i 1530. godine. Zna se da je poreklom bio iz okoline Smedereva, a kako se pretpostavlja rođen je u mestu po imenu Poreč. Ovaj hrabri srpski hajduk je bio častan, a siromašan čovek koji se odmetnuo u hajduke zbog zuluma koje je čuvena Jerina, u narodu znana i kao Prokleta Jerina nametala građanima prilikom gradnje grada Smedereva i njegove tvrđave. Pretpostavlja se da je Novak imao nadimak Starina, koji mu se vremeno spojio sa imenom, jer je poznato da su ga saborci zvali i Babo, najverovatnije zbog toga što se pod stare dane odmetnuo u hajduke.

O tome koliko je snažan i hrabar bio Starina Novak jasno govore stihovi pesme Starina Novak i knez Bogosav:

Kako sam ga lako udario,
Umah sam ga s konja oborio,
I k njemu sam onda priletio,
Udarih ga još dva i tri puta,
Dok sam njega s dušom rastavio...  

Koliko je poznato, a prema postojećim istorijskim podacima, Starina Novak je ubijen, tako što su ga Turci nabili na kolac, a kasnije je njegovo telo spaljeno.

Mnogi književni kritičari smatraju da se Starina Novak sa pravom može smatrati pretečom velikog srpskog vožda, Đorđa Petrovića, u narodu poznatom kao Karađorđa.

U liku Starine Novaka narodni pevač je uspeo da spoji i vrline, ali i mane, prikazujući pravog srpskog borca za oslobođenje od turskog jarma. Njega krase hrabrost, istrajnost, odvažnost, ali i nepokolebljivost i poštenje.

Epska narodna pesma Starina Novak i knez Bogosav počinje scenom u kojoj Starina Novak pije vino sa Radivojem, u neposrednoj blizini reke Bosne, a na dvoru "nekoga kneza Bogosava". Kada su se dobro pogostili, knez upita svog gosta zbog čega je odlučio da ode u hajduke, pri tom ga nazivajući pobratimom.

Starina Novak potom počinje svoju priču i veli da je to bilo još kad je Jerina gradila grad Smederevo. On joj je, kao i mnogi drugi seljaci verno služio tri godine, a da za rad nije dobio ni dinara. Ali, veli Starina Novak: I to bih joj, brate, oprostio...

Međutim, Jerina je poželela nešto više:

Onda stade pa i kule zida,
Pozlaćuje vrata i pendžere...  

A da bi za to imala novca, ona je raji nametnula poreze, koje Starina Novak, kao siromašan seljak nije mogao da plati. Zato odlučuje:

Ja sam bio čovek siromašan,
Ne imadoh da predadem blago,
Uzeh budak, s čim sam argatov'o,
Pa s budakom odoh u hajduke...

Ali nikako nije uspevao da se skrasi "u državi proklete Jerine", pa je krenuo put "Bosne kamenite". Kada je stigao blizu Romanije, Starina Novak je susreo povorku turskih svatova. I svi oni su mirno prošli pored ovog hajduka, jedino se mladoženja zadržao i želeći da iskaže koliku moć su turski okupatori imali nad napaćenim srpskim narodom, on:

Već poteže trostruku kandžiju,
Tri su na njoj lule od tumbaka,
Pa udara mene po plećima...  

Iako ga je Starina Novak molio, čak tri puta da to ne radi, bahati Turčin ne prestaje. E, tada se hajduk "vrlo ražljutio" i namah ubio bahatog turskog okupatora. Potom mu je uzeo i sablju i konja, a i "tri kese blaga" koje je pronašao kod njega. Jedino mu je, kako veli ostavio "budak više glave" da imaju čime da mu iskopaju grob. Kako veli, ostali svatovi nisu krenuli za njim: - Ja ne šćeše, jali ne smjedoše.

I od tada Starina Novak čuva Romaniju i njene drumove. Ali, veli često otima i "srebro i zlato i lijepu čohu i kadifu", kako bi imao čime da se odene i on, ali i njegovi saborci.

Na samom kraju pesme Starina Novak opisuje sebe, govoreći da je vrlo hitar i da može svugde stići i odasvuda pobeći vrlo brzo i lako, ali i da se boji jedino Boga i nikoga drugog.

__________________________________

Starina Novak i knez Bogosav

Vino piju Novak i Radivoj

A kod Bosne, kod vode studene,

Kod nekoga kneza Bogosava.

A kad su se vina ponapili,

Knez Bogosav stade besjediti:

"Pobratime, Starina Novače!

Kaži pravo, tako bio zdravo!

Sa šta, brate, ode u hajduke?

Kakva tebe oćera nevolja

Vrat lomiti, po gori hoditi,

Po hajduci, po lošu zanatu,

A pod starost, kad ti nije vrime?"

Veli njemu Starina Novače:

"Pobratime, kneže Bogosave!

Kad me pitaš, pravo da ti kažem:

Jes mi bilo za nevolju ljutu:

Ako moreš znati i pamtiti,

Kad Jerina Smederevo gradi,

Pa naredi mene u argatluk,

Argatovah tri godine dana,

I ja vukoh drvlje i kamenje

Sve uz moja kola i volove,

I za pune do tri godinice

Ja ne stekoh pare ni dinara,

Ni zaslužih na noge opanke!

I to bih joj, brate, oprostio;

Kad sagradi Smedereva grada,

Onda stade pa i kule zida,

Pozlaćuje vrata i pendžere,

Pa nametnu namet na vilaet,

Sve na kuću po tri litre zlata,

To je, brate, po trista dukata!

Ko imade, i predade blago;

Ko predade, onaj i ostade;

Ja sam bio čovek siromašan,

Ne imadoh da predadem blago,

Uzeh budak, s čim sam argatov'o,

Pa s budakom odoh u hajduke,

Pa se niđe zadržat ne mogoh

U državi Jerine proklete,

Već pobjegoh do studene Drine,

Pa se maših Bosne kamenite.

A kad dođoh blizu Romanije,

Tu sam turske svatove susreo,

Oni vode kadunu đevojku;

Svi svatovi s mirom prolazili,

Zaostao Ture mladoženja

Na doratu konju velikome;

Ono ne šće da prolazi s mirom,

Već poteže trostruku kandžiju,

Tri su na njoj lule od tumbaka,

Pa udara mene po plećima;

Triput sam ga bogom pobratio:

"Molim ti se, Ture mladoženja,

A tako ti sreće i junaštva,

I tako ti sretnoga veselja,

Prođi me se, hajde putem s mirom,

Vidiš da sam čovek siromašan."

Opet Ture da s' okani neće,

Već me stade većma udarati;

Kad je mene malo zaboljelo,

I ja sam se vrlo ražljutio,

Pa potegoh budak sa ramena,

Te udarih Ture na doratu;

Kako sam ga lako udario,

Umah sam ga s konja oborio,

I k njemu sam onda priletio,

Udarih ga još dva i tri puta,

Dok sam njega s dušom rastavio;

Vatih mu se rukom u džepove,

Kod njeg' nađoh do tri kese blaga,

Pa ih pustih sebi u njedarca;

Otpasah mu sablju od pojasa,

Njem' otpasah, a sebi pripasah;

Ostavih mu budak više glave,

Da čim će ga zakopati Turci,

Pa posjedoh njegova dorata,

Odoh pravo gori Romaniji;

To gledaju svi turski svatovi,

Ne šćedoše mene ni ćerati,

Ja ne šćeše, jali ne smjedoše.

Evo ima četr'est godina,

Romaniju goru obiknuo

Bolje, brate, nego moje dvore,

Jer ja čuvam druma kroz planinu,

Dočekujem Sarajlije mlade,

Te otimam i srebro i zlato

I lijepu čohu i kadifu,

Odijevam i sebe i društvo,

A kadar sam stići i uteći

I na strašnu mjestu postajati;

Ne bojim se nikoga do boga!