Marička bitka

Krajem 1355. godine, u decembru, preminuo je car Stefan Dušan. San o jedinstvenom carstvu "Srbalja i Romeja" nije trajao ni jednu deceniju. Vrlo brzo se pokazalo da do tada najveća država Balkana – Srbija – više nije bila i najopasnija pretnja Vizantiji. Pod upravom nejakog Dušanovog naslednika Srbija je sama od sebe počela da se razdvaja na sastavne delove.

Vizantijski hroničar i bivši car Jovan Kantakuzin zapisao je:

U isto vreme umro je i kralj, vladar Tribala (to jest car Dušan) i ne mali metež se rasplamsa među Tribalima (to jest Srbima). Naime i Simeon (Nemanjić), kraljev brat... težio je za čitavom vlašću nad Tribalima... i kraljev sin Uroš zaratio je na strica... I najmoćniji od velikaša kod njih (Srba) one slabije ukloniše sa vlasti i svaki sebi potčinjavajući obližnje gradove, jedni su u borbi Kralju (Urošu) pomagali... a drugi su pomagali stricu Simeonu...

U to doba u patuljastoj Vizantiji, državi s "velikom glavom" (Carigradom) i sa sve manjim "telom", na vlasti se već petnaest godina, uz prekide, nalazio Jovan V Paleolog. U susednoj Bugarskoj Dušanov šurak (brat Dušanove žene Jelene) car Jovan Aleksandar Asen vladao je takođe već duže od dve decenije (od 1331. godine) ali nad sve slabijom i podelama rastrojenom zemljom. Već oko 1356. godine njegov sin Jovan Stracimir postao je praktično nezavisan vladar uz predele na Dunavu kao "vidinski car". Vlaška i Dobrudža, nekada delovi Bugarskog carstva, takođe su se osamostalile.

Nasuprot slabim i razjedinjenim hrišćanskim državama, emir Orhan, sin Osmanov, već više od dve decenije vladao je sve većom osmanskom državom.

Samo godinu dana pre smrti cara Dušana, Orhanov preduzimljivi sin – Sulejman-paša – zauzeo je Galipolje, vizantijsku luku na evropskoj strani Dardanelskog prolaza. Od tada su Turci sve drskije i brojnije naseljavali Trakiju. Njihovi brzi odredi konjanika akindžija zaletali su se duboko i u Bugarsku i Vizantiju, pljačkajući, paleći i kupeći roblje.

Ponekad su stizali gotovo do samih zidina Carigrada izazivajući paniku kod stanovnika. U jednom sukobu sa Bugarima blizu Sofije, oko 1355. godine, poginuo je najstariji sin bugarskog cara Mihailo Asen. Šest godina ranije, u sličnom sukobu, poginuo je i njegov brat Ivan Asen IV.

Emir Orhan gradio je čvrstu, centralizovanu državu s jakom vojskom čije jezgro nije činila laka i brza konjica (kao u početku turskih osvajanja), nego profesionalna pešadija pod imenom "nova vojska", odnosno janičari. Jedan derviš koji im je dao ime prorekao je buduće uspehe janičara:

Njihova lica biće blistava i bela, njihove ruke čvrste, njihove sablje oštre a strele tačne. Imaće velike uspehe u borbi i nikada neće napustiti bojno polje pre pobede.

Arapski putopisac Ibn Batuta posetio je tadašnju osmansku prestonicu Brusu, gde je video i njenog gospodara (Orhana):

Taj sultan je najmoćniji od svih turkmenskih vladara (u Anadoliji), ima najviše bogatstva, gradova i vojnika. Poseduje stotinu utvrđenja koja stalno obilazi. Provodi nekoliko dana u svakom od njih, kako bi ih proverio. Kažu da ni u jednom mestu ne provodi više od mesec dana. Bori se protiv nevernika i stalno ih opseda...

Slabost Vizantije bila je tolika da je aprila 1355. godine mletački dužd najozbiljnije razmatrao mogućnost da Venecija prisajedini Carigrad i ostatke vizantijske države kako bi preduhitrila Osmanlije i zaštitila svoje interese na Sredozemlju. Jedna beseda retora i državnika Dimitrija Kidona prikazuje stanje kakvo su videli stanovnici Vizantije u to doba. Turci su, kaže se, gospodari Galipolja i dela Trakije. Stanovnici Carigrada žive zatvoreni kao u tamnici ili kao životinje u kavezu. Ne pomaže nikakav ugovor, nikakav danak, nikakva udaja princeze za turskog emira. Nikakve pomoći nema u blizini. Moć Tatara je u opadanju. Srbi i Bugari su blizu, iste vere, ali to su siromašni narodi koji nemaju običaj da ratuju u dalekim zemljama... Pomoći može samo zapad, otadžbina krstaša, koji je bogat novcem i ljudima – Italijani i Ugari.

Car Jovan V je gotovo u panici na sve strane tražio saveznike. Tako je 1355. godine u znak saveza sa Bugarskom dogovoreno venčanje carskog naslednika Andronika (IV) i bugarske princeze Kerece Marije. Dvoje mladenaca bilo je u uzrastu od tek sedam godina. Savezništvo sa Bugarima, međutim, bilo je kratkog veka, pa se car Jovan V obratio na udaljenije i moćnije adrese na zapadu Evrope. Tako je u jednom pismu papi Inokentiju VI molio da mu pošalje pet galija i hiljadu petsto vojnika. Zauzvrat je obećao da će za šest meseci svoje podanike prevesti u rimokatoličku veru, pri čemu je, kao zalogu, nudio da na papin dvor pošalje svog petogodišnjeg sina, a da papa u Carigrad pošalje posebnog predstavnika i otvori latinske škole za decu visokih grčkih uglednika.

Papa je odgovorio slanjem crkvenog izaslanstva koje se upustilo u jedan od onih periodičnih teološko-diplomatskih pregovora između Rima i Carigrada koji su obično trajali godinama i davali uvek samo delimične i mutne rezultate. I dok su istočni i zapadni teolozi raspravljali o važnosti korišćenja kvasnog ili beskvasnog hleba u crkvenoj liturgiji, Turci su na Balkanu osvajali grad za gradom: Didimotika je pala 1361. godine, Jedrene je prvi put zauzeto 1362, a Filipolje (Plovdiv) 1363. godine.

Emir Orhan umro je u dubokoj starosti 1362. godine. U smrti ga je pretekao najstariji sin, preduzetni i znameniti osvajač Galipolja Sulejman, koji je stradao tokom lova tako što je pao s konja u galopu. Vođa Osmanlija postao je sultan Murat I, mlađi sin Orhana i jedne Grkinje. Novi emir nastavio je pohode i osvajanja tamo gde su stali njegov otac i brat.

Tokom prve decenije nakon smrti cara Dušana, od Srpskog carstva ostalo je samo ime i simbolična figura slabog vladara Stefana Uroša V za kog je letopisac pisao da je „mlad razumom", što je verovatno značilo da je bio donekle mentalno ograničen. U zapadnoj Srbiji brzo se kao najmoćniji oblasni gospodar nametnuo „veliki knez" Vojislav Vojinović koji je postao i najbliži saradnik nemoćnog cara. Nakon Vojislavljeve smrti (1363) postepeno se kao najvažniji velikaš carstva uzdigao Vukašin Mrnjavčević, čovek niskog porekla koji se u vreme cara Dušana pominje kao župan Prilepa.

U istoriji Dubrovčanina Mavra Orbina "Kraljevstvo Slovina" pripoveda se da su "neki velikaši Raške, koristeći smrt cara Stefana, nastojali da postanu veći nego što su bili. Među njima je bio despot Vukašin i njegov brat Uglješa". Urošu su njemu verni dvorani savetovali da u tamnicu zatvori Vukašina "i neke druge koji su u svojim delima pokazivali veliku oholost..." Međutim, "Uroš ne samo da nije hteo poslušati ove savete nego ih je otkrio". I narodna tradicija je u pesmi "Uroš i Mrnjavčevići" zapamtila borbe oko vlasti nakon smrti cara Stefana Dušana. "Carevi se otimlju o carstvo; među se se hoće da pomore, zlaćanima da pobodu noži, a ne znadu na kome je carstvo."

Vukašin je postao tako moćan da je proglašen za savladara cara Uroša i kralja "Srba i Romeja". Negde u isto vreme, njegov brat Uglješa postao je despot i gospodar oblasti Sera, područja na krajnjem jugoistoku nekadašnjeg Dušanovog carstva. Vukašin je pod direktnom vlašću držao najveći deo Makedonije. Uspostavio je i bliske rodbinske odnose s nekim od moćnih oblasnih gospodara, poput porodice Balšića u Zeti, ćesara Vojihne u Drami i Hlapena Radoslava u Kosturu i Beru. Sledeći korak bio je proglašenje Vukašinovog sina Marka za "mladog kralja", odnosno za naslednika, čime je najavljeno stvaranje nove srpske vladarske dinastije umesto "svetorodne loze" Nemanjića.

Vukašinovo prebrzo uzdizanje nisu prihvatili drugi srpski velikaši, posebno oni u starim srpskim zemljama u Raškoj. Oni su, izgleda, u jednom trenutku privukli i samog cara Uroša. Došlo je do otvorenog rata između velikaša sa severa, koje su predvodili župan Nikola Altomanović i knez Lazar Hrebeljanović, i južnih moćnika – Mrnjavčevića. Na Kosovu polju, negde oko 1368. ili 1369. godine, odigrala se prva kosovska bitka, dve decenije pre one najvažnije s Turcima. U ovom sukobu Vukašin je odneo potpunu pobedu. "Kad se tu zametnula bitka, knez Lazar se povuče sa svojim četama i pobeže, Nikola Altomanović beše poražen, njegovi ljudi poubijani, te se sam jedva uspeo spasti. Car Uroš beše uhvaćen živ s nekolicinom vlastele svoga dvora" (M. Orbin).

Ipak, Vukašin nije uspeo da nametne svoju vlast u celoj Srbiji. Pre nego što je stigao da krene u novi pohod na sever i na župana Nikolu, bio je prisiljen da se okrene jugu, otkud je stizao mnogo opasniji neprijatelj – Turci.

Dok su se srpski velikaši otimali o carstvo, vizantijski car Jovan V i dalje je tražio pomoć na zapadu – ovog puta u katoličkoj Ugarskoj. Tokom ciče zime krajem 1365. godine, iznenada i praktično nepozvan, vizantijski car uputio se na ugarski dvor, da bi pokušao da dobije podršku moćnog ugarskog kralja Ludovika – Lajoša I. Beše to prvi put u hiljadugodišnjoj istoriji Vizantije da jedan car boravi na području druge zemlje, a da s njom nije u ratu. Nakon šest meseci provedenih u Ugarskoj Jovan V nije dobio ništa do maglovitih i nikad ispunjenih obećanja. Da stvar bude još nepovoljnija, pri povratku Dunavom za Carigrad, Jovana V zadržali su, praktično zarobili, Bugari u Vidinu. Radilo se o zaveri protiv cara u koju je izgleda bio umešan Jovanov najstariji sin i savladar Andronik (IV), inače bugarski zet. U gotovo bezizlaznim okolnostima, spas za vizantijskog cara došao je s neočekivane strane – od njegovog rođaka pristiglog iz daleka. Rođak se zvao Amadeo VI, grof od Savoje.

Amadeo i car Jovan VI bili su vrlo bliski rođaci: deca brata (savojskog grofa) i sestre (Jovanova majka je bila Ana Savojska). Amadeo VI često se oblačio potpuno u zeleno, što je bila i boja njegovih pratilaca. Zbog toga je po Evropi bio poznat kao "zeleni grof". Pored toga, bio je jedan od najistaknutijih pobornika organizovanja novog krstaškog rata protiv "nevernika" na koji je još 1363. godine pozvao papa Urban V.

Sa flotom od 15 brodova i 1500 vojnika Amadeo se u junu 1366. godine uputio ka Carigradu. Ponovo se probudila nada da će pomoć sa zapada doneti predah onemoćaloj Vizantijskoj carevini. I zaista, već u avgustu 1366. godine Amadeovi krstaši postigli su značajan uspeh. Nakon dvodnevne opsade uspeli su da preotmu Galipolje, luku koja je nadzirala prolaz kroz Dardanele. Vest je gromoglasno odjeknula, kako u Carigradu, tako i na zapadu. Za pola veka to je bio prvi ozbiljniji udarac nadiranju Osmanlija. Međutim, nakon što su saznali za nevolje i zatočeništvo Jovana V, krstaši, predvođeni grofom iz Savoje, umesto na Osmanlije, okrenuli su na drugu stranu, na Bugarsku. Osvojili su nekoliko bugarskih tvrđava na obalama Crnog mora, a Jovan V je oslobođen i nastavio put za Carigrad. Ovim je, pak, pohod krstaša bio završen. Širenje Osmanlija, koji su oko 1368. godine ponovo zauzeli Jedrene, nije bilo ozbiljnije ugroženo.

Nedugo zatim, Jovan V preduzeo je putovanje na zapad. U leto 1369. godine uputio se u Rim, nadajući se da će svojim prisustvom podstaći papu Urbana V da se ozbiljnije pridruži organizaciji krstaškog rata. Poseta je protekla u znaku velike i u istoriji jedinstvene ceremonije u Rimu na kojoj je vizantijski car svečano prešao u rimokatoličku veru (oktobra 1369). Ali, od velikog pohoda na Turke ni dalje nije bilo ništa.

Poslednji pokušaj u traženju podrške Jovan V učinio je posetom Veneciji. I još jednom doživeo neuspeh. Jedino pitanje koje je zanimalo Mlečane bilo je kako će car isplatiti ranije nagomilane dugove Vizantije prema Veneciji. I dok se vizantijski car trudio da se oslobodi nasrtljivih poverilaca koji ga iz Venecije nisu puštali kući, na Balkanu se pripremao veliki obračun.

Nadiranje Turaka, a posebno tursko osvajanje Plovdiva i Jedrena, uticalo je da dva najmoćnija srpska velikaša sa juga carstva pokušaju da organizuju ozbiljniji zajednički otpor Osmanlijama. Imajući u vidu da su turski upadi najviše ugrožavali oblasti despota Uglješe, bilo je prirodno da on preduzme nešto. U tom cilju gospodar Sera nastojao je da se prevlada crkveni raskol koji je opterećivao odnose između srpske crkve i carigradske patrijaršije (koji je poticao od vremena kada se car Dušan krunisao za cara i, uprkos Vizantiji, osnovao srpsku patrijaršiju). U leto 1371. poslanici despota Jovana Uglješe i kralja Vukašina stigli su u Carigrad donoseći predlog da se i Vizantija uključi u njihove pripreme za rat protiv Turaka. Međutim, potpuna pasivnost Vizantinaca upućenih isključivo na traženje pomoći spolja nije omogućila širi antiturski savez.

Krajem 1371. godine svetogorski monah po imenu starac Isaija na marginama jedne svete knjige zabeležio je "da knjigu ovu... u dobra vremena počeh... a svrših je u najgora od svih vremena... kada razgnevi se bog na hrišćane" i kad pogiboše despot Uglješa i njegov brat kralj Vukašin u boju s Turcima. Sukob na Marici pre bi mogao da se nazove „srpskom pogibijom" (srb-sindiri), kako su Turci vekovima kasnije nazivalo mesto sudara dve vojske, nego pravom bitkom. Nijedan savremenik nije opisao detalje sukoba. Ali, prema uglavnom vrlo šturim i kasnijim svedočenjima, može da se zaključi da se nije radilo o uređenom sudaru u skladu sa viteškim načelima vojevanja iz srednjeg veka, nego o iznenadnom i vrlo uspešnom turskom prepadu na potpuno nepripremljene srpske trupe.

Ipak, izgleda da je bar u početku pohod vojske Vukašina i Uglješe na Turke ukazivao na povoljan ishod. Despot Uglješa bio je obavešten u leto 1371. godine da glavnina turske vojske zajedno sa sultanom Muratom ratuje u Anadoliji (protiv suparničkih seldžučkih begova). Hitno je pozvao brata Vukašina – koji se u junu te godine sa sinom Markom i svojom vojskom kod Skadra pripremao da napadne Nikolu Altomanovića – da mu se pridruži. Moguće je da su se kralju i despotu priključili još neki srpski feudalci s juga, iako o tome ne postoje pouzdani podaci. Uglješini neposredni susedi bili su i oblasni gospodari braća Dejanovići (Konstantin i Dragaš), kao i vojvoda Bogdan (Ljutica Bogdan iz narodnih pesama).

U pozno leto dve srpske vojske su s raznih strana krenule na dogovoreni sastanak, s ciljem da udare na Turke i da ih proteraju iz Jedrena, a ako bude moguće i iz drugih mesta s Balkana. Negde na dan hoda od Jedrena celokupna srpska vojska, koja je brojala nekoliko desetina hiljada vojnika (monah Isija kaže da ih je bilo "šesdeset tisuća"), ulogorila se na reci Marici, pored mesta Černomena. Znajući da su brojčano mnogo nadmoćniji od turske vojske koja je preostala u Jedrenu, Srbi su izgleda već unapred računali na laku pobedu. Opreznost ni organizovanost ovog u suštini čisto feudalnog vojnog saveza nije bila velika.

Prema turskim letopisima, rumelijski beglerbeg Lala-Šahin poslao je poslanike u srpski logor kako bi zamolio za mir i obećao pokornost srpskim velikašima. Ovo poslanstvo je istovremeno bilo špijunska misija koja se uverila da su Srbi neoprezni, čak do te mere da nisu bile postavljene ni straže oko velikog logora.

U noći 26. septembra 1371. godine, nakon oluje "kada niko ne očekuje napad", turska vojska koju je vodio Evrenos-paša neopaženo se prikrala i sa svih strana okružila srpski logor. Pred jutro počeo je opšti napad koji je izazvao paniku među nepripremljenim i unezverenim srpskim vojnicima. Iako je Turaka bilo mnogo manje nego Srba, izgledalo je kao da su mnogobrojniji jer su napadali sa svih strana. Turski letopisac beleži kako "u zabuni i u neprilici niko nije znao šta da radi u noćnom mraku... i konji su se poplašili i pootkidali te opštu zabunu uveličavali... kada je počelo svitati Srbi su žalosno grunuli u bekstvo, mada ih niko nije gonio..." Starac Isaija piše da "veoma veliko mnoštvo – jedni od oštrice mača umreše, drugi u ropstvo odvedeni beše, a neki od njih spasoše se i begstvom dođoše".

Prema poznom piscu, patrijarhu Pajsiju koji je svoju priču zabeležio dva i po veka nakon bitke, despot Uglješa bio je teško ranjen u boju. "Kako mu je krv tekla, a kako nije imao čim privezati rane, niti se gde skloniti, uzađe na neke visove, pade s konja i tu mu dođe kraj života, te duh Bogu preda. Njegovi ga mlađi tu pogrebu i grob mu se i do danas zna..."

Drugi srpski patrijarh, Arsenije Čarnojević, zapisao je da je 1682. godine kod mesta zvanog Haramanlija posetio "grob hrabroga Uglješe, brata Vlkašina kralja".

Za razliku od Uglješe, za Vukašinov grob se ne zna. Po jednoj legendi, ubio ga je neverni sluga nakon bitke. Po narodnoj pesmi "Marko Kraljević poznaje očinu sablju", Vukašina ranjenog sa sedamnaest rana nosila je "mutna i krvava Marica", sve dok ga nije pogubio neki Turčin, želeći da se domogne njegovog oružja i „divnog odijela". Prema narodnom pevaču, Marko Kraljević osvetio se Turčinu za smrt svoga oca (manu sabljom od Prilepa Marko, skide glavu Turčin-Mustaf-agi). Stvarnost je, nažalost, izgledala drugačije.

Kada se oktobra 1371. godine, ne postigavši ništa u Italiji, vizantijski car Jovan V najzad oslobodio mletačkih poverilaca i dospeo natrag u Carigrad, stanje na Balkanu dramatično se pogoršalo. S velikim srpskim porazom na Marici, vrata južnog Balkana širom su se otvorila za dalje tursko nadiranje. Direktni svedok maričke pogibije, monah Isaija, pisao je kako se "rasuše Ismailćani i poleteše po svoj zemlji kao ptice po vazduhu, i neke od hrišćana mačem klahu, druge u ropstvo odvođahu, a oni koji su ostali prerana smrt požnje... osta zemlja od sveg dobra pusta... sve se ispuni od straha ismailćanskoga..."

Turski konjanici krstarili su kroz Makedoniju, sve do Albanije na zapadu i Tesalije na jugu. U Dubrovniku je u isto vreme zabeleženo da je pristiglo mnoštvo izbeglica "s familijama i s velikim imanjem od zlata i srebra" koje su "Turci gonili i koji su se sklonili (u Dubrovnik) da se uklone od opasnosti". U proleće 1372. godine glas o srpskoj propasti stigao je do pape u Avinjonu, koji je u jednom pismu zabeležio da su Turci prodrli sve do granice između Ugarske i Srbije i između „Albanije i Slavonije". Papa je pozivao ugarskog kralja i Veneciju da se suprotstave Turcima. Vizantici su iskoristili propast despota Uglješe da privremeno ponovo prisajedine oblast Sera i Svetu goru.

Međutim, već posle nekog vremena i formalno se pokazalo ko postaje novi gospodar na Balkanu. Jovan V morao je da prihvati vazalni odnos prema turskom sultanu, što je podrazumevalo plaćanje danka kao i ponižavajuće učešće vizantijskog cara u turskim pohodima. Ista sudbina čekala je i bugarskog cara. Jovan Šišman, naslednik cara Jovana Aleksandra u Trnovu, morao je u znak pokornosti da u harem sultana Murata I pošalje svoju sestru, princezu Keru Tamaru.

Beše data velika princeza Kera Tamara velikom emiru Amuratu, a za spas bugarskog naroda, pisao je bugarski letopisac. I ona je zadržala pravoslavnu veru kada je postala emirova žena, i oslobodila je svoj narod i živela je pobožno i umrla u miru, neka sećanje na nju večito živi...

Dva meseca nakon bitke na Marici u trideset petoj godini umro je car Uroš. Samo deceniju i po nakon smrti Dušana više nije bilo ni cara, niti srpskog carstva. Vukašinov najstariji sin Marko krunisao se za srpskog kralja, ali vladao je samo nad sopstvenom, sve manjom oblašću oko grada Prilepa. Dobar deo Dušanovih nekadašnjih zemalja na jugu potpao je pod vazalni odnos prema Osmanlijama. Vazali emira Murata su postali kralj Marko, braća despot Dragaš i gospodin Konstantin Dejanovići u Makedoniji, kao i vojvoda Bogdan. Prema rečima vojvode Miloša iz narodne pesme: "nastalo je pošljednje vrijeme, hoće Turci carstvo preuzeti, hoće Turci brzo carovati..." (Zidanje Ravanice). Ipak, ma koliko silni, Turci su još bili daleko od zauzimanja celokupne Srbije i Balkana. Ogorčena borba neprestana trajaće još više od veka.

Autor - Duško Lopandić

________________________________

Marička pogibija

Kralj Vukašin je, koliko se po njegovim postupcima dade suditi, bio vojnička priroda i čovek bez mnogo obzira, dok je njegov brat Uglješa imao intelektualnog interesa i pokazivao izvesnih diplomatskih sposobnosti. Poznat je naročito kao pomagač manastira. U Svetoj Gori, kuda je i lično odlazio, on je obnovio manastir Simopetru i obilato pomagao Hilandar, u kome su bili sahranjeni njegov tast ćesar Vojihna i njegov mali sin Uglješa. Poznat je i kao pomagač Arhanđelova Manastira kod Gabrova. Nastavljajući veze koje beše počeo 1364. god. vaseljenski sabor u Seru, on živo radi da izmiri obe crkve, srpsku i grčku, i da ostvari politički savez sa Vizantijom. U tom poslu pomaže ga ohridski arhiepiskop Grigorije, kao i druga sveštena lica, koja su teško osećala carigradsko prokletstvo. Uglješa se nije ustručavao da Dušanovo proglašenje carstva i patrijaršije prizna kao nekanonično nalazeći da nema naročite potrebe braniti ustanovu carstva koje se i onako srozava. U ostalom, i neki savremeni srpski duhovni krugovi mislili su kao i on. Nastavljač žitija arhiepiskopa Danila piše, kako je car Dušan pomenuto proglašenje izveo "kako ne podoba", a "ne po zakonu ni sa blagoslovom carigradskog patrijarha, kako treba". Uglješina pomirljivost bila je izraz nesumnjive političke potrebe. On je jasno video sve veće jačanje Turaka i sve neposredniju opasnost od njih. Od srpskih dinasta on im je prvi bio na udarcu. Ali njegova pomirljivost tumačena je u Carigradu ne toliko kao politička mudrost koliko kao naročita slabost i s toga su pregovori o izmirenju išli vrlo sporo; Grci su, na ime, mislili da mogu postavljati uslove i teže vrste. Tek u maju 1371. došlo je do konačnog objašnjenja. Vaspostavljeno je jedinstvo između obe crkve, na štetu, naravno, pećske patrijaršije; ali taj sporazum nije obavezivao sve Srbe nego samo podanike Uglješine, a sem toga bio je i suviše pripreman. Posle četiri meseca nestalo je i Uglješe i njegova dela; ostalo je samo uverenje, da stvari treba dovesti u red.

Još se ne može sa pouzdanošću utvrditi kako je došlo do srpskog pohoda protiv Turaka u jesen 1371. god. Da se taj pohod nije spremao iz ranije najbolji je dokaz u tom, što je kralj Vukašin sa sinom Markom, juna meseca, došao s vojskom pod Skadar, da odatle, s drugim saveznicima, deluje protiv Nikole Altomanovića. Ma kako kratak taj bi pohod, s povratkom u Maćedoniju, imao trajati najmanje do kraja leta. Ali, s druge strane, jedan naš pisar iz tog vremena, monah Isaija, piše izrično, da su Vukašin i Uglješa krenuli "na izgnanje Turaka". Da je ofanziva preduzeta od Srba vidi se jasno i po tom, što je bojište bilo van srpske granice. Najverovatnija će biti pretpostavka, da je despot Uglješa bio obavešten o nekim dotle nenadanim turskim pripremama ili o nekoj veoma povoljnoj prilici za napadaj, pa da se rešio da Srbi njih preduhitre ili da iskoriste priliku. Tako se može objasniti nagli Vukašinov povratak i srpska ofanziva. Izgleda da je Uglješa hteo da napane Turke u samom Jedrenu, za vreme otsutsva cara Murata u Maloj Aziji. Srbi su doista prodrli do blizu Jedrena, u šumoviti kraj Črnomena (sada Čirmena), na Marici. Ali tu ih 26. septembra 1371. snađe strahovit poraz. On je došao kao posledica jednog noćnog prepada, u kome su Srbi potpuno izgubili glavu. Srpski kaluđerski letopisci prikazuju to kao božiju kaznu za postupak Mrnjavčevića prema caru Urošu; naročito ističu da se čak nisu mogla naći ni mrtva tela Vukašinova i Uglješina. Srpska pogibija bila je, doista strahovita, najbezglavija u celoj našoj prošlosti. Zapamćena je dobro i u narodnom predanju toga kraja i u narodnoj epskoj poeziji. Mesto borbe i danas se zove Srb-sindigi, t. j. srpska pogibija; a u narodnoj frazeologiji uzrečica "odnela ga mutna Marica" potseća na tu kobnu borbu, kad je ta reka

Udarila mutna i krvava,

Pa pronosi konje i kalpake,

Ispred podne ranjene junake.

Narodno predanje kazuje, da su Vukašin i Uglješa, kao teško ranjeni, bili poubijani posle borbe od lakomih sluga ili namernika.

Bitka na Marici je jedan od najsudbonosnijih događaja ne samo u historiji srpskog naroda, nego i celog Balkana uopšte. Ako i slučajan srpski je poraz bio potpun; što ga Turci nisu odmah iskoristili u većoj meri to je za to, što im se dobar deo vojske nije nalazio u Evropi i što i sami nisu bili potpuno svesni kolikog je obima bila ova njihova pobeda. U Maćedoniji nije bilo nikog ko bi mogao zadržati s uspehom njihov veći nalet; svi su bili pod utiskom strašne pogibije, koja je snašla glavnog gospodara zemlje i najačeg među svima. U maričkoj bitki turska sila je slomila najopasnijeg vojničkog protivnika na Balkanu; u Trakiji i Maćedoniji ona je posle toga neosporno glavni činilac. Put za dalja osvajanja bio je otvoren sve do Morave na severu i Neretve na zapadu. Srbija je ovim udarcem odjednom survana u red država drugog i trećeg reda, kojoj je posle toga ne samo nedostajala snaga nedavnog Dušanovog vremena, nego i vera u nju. Odmah iza ovoga delovi dojučerašnje carevine moraju da traže naslona kod tuđih država i primaju na sebe vazalske obaveze. Druge, one u Maćedoniji, postaju turski podložnici. Od te godine počinju Turci da šire svoju vlast nad Južnim Slovenima.

Brzo razvijena Dušanova država brzo je i propala. Petnaest godina trebalo je njemu da od mladog zetskog kralja postane moćni car, 1331-1346., a tačno petnaest godina trebalo je od njegove smrti pa do maričke katastrofe, 1355-1371. Razbijena u nekoliko malih oblasti, nejakih po vlastitoj snazi ne samo za dela većeg obima nego i za uspešan otpor protiv silnog turskog zavojevača, Srbija se držala u teškom naporu još jedno stoleće, a izvesne njene zemlje i nešto malo duže: ali, ne više kao država smelih planova za budućnost, nego kao bolesnik koji se grčevito hvatao da očuva život.

Srpski poraz iskoristiše prvi Grci i još u novembru iste godine njihova je vojska ušla u Ser. Akcijom je upravljao solunski namesnik Manojlo Paleolog, docniji car. Gde se sklonila Uglješina udovica u prvi mah nije poznato. Pouzdano je, da se tad pokaluđerila (otad nosi ime Jefimija) i da je kraj života provela sa kneginjom Milicom. Sahranjena je u manastiru Ljubostinji.

Naskoro iza bitke na Marici, 4. decembra 1371. umro je i car Uroš. Docnija pričanja, nastala možebiti u vezi sa u nas poznatim i popularnim pričanjima iz romana o Tristanu, kazivala su, da je kralj Vukašin lišio cara ne samo prestola nego i života. A ubio ga je, govorila su najrasprostranjenija pričanja i narodne pesme, u lovu, na vodi, kad se car sagao da se osveži. Naša crkva je, na osnovu tog predanja, oglasila Uroša za mučenika i uzela ga u seriju svojih svetitelja. Njegovo telo, obreteno tek 1584. god. u zapustelom manastiru kod Šarenika, nalazi se danas u manastiru Jasku, u Sremu. S njim je izumrla muška linija srpskih Nemanjića. Simeonova loza držala se još neko vreme u Tesaliji. Simeonov sin, "car" Jovan Uroš, smatrao se više Paleologom nego Nemanjićem i bio je čista kaluđerska priroda. Odrekao se vlasti već 1381. god. i primio monaški čin; potpuno povučen, predan knjizi i molitvi, umro je kao monah Joasaf 1423. god. Najstariji srpski Koporinski Letopis govori sa simpatijom o ovoj grani srpske dinastije, nalazeći kako je ona "radi naših grehova" lišena svog otačestva. S Joasifovom smrću nestalo je i nje.

Godina 1371. pretstavlja jednu od najsudbonosnijih u istoriji Srbije i Balkana. Smrt trojice vladara cara Uroša, bugarskog cara Jovana Aleksandra i kralja Vukašina i strahovita srpska pogibija na Marici činili bi i inače važne datume, ali u ovom sticaju prilika oni nagoveštavaju kobni obrt sreće hrišćanskih balkanskih država. 

________________________________

Šta se to dešava sa nama, Srbima? Zašto smo najtragičniji evropski narod? Zašto se to dešava baš nama? Gde je greška? Ko je kriv? Ima li nam spasa? Ko nas može spasiti? Sve su ovo pitanja na koja niko ne daje odgovore. Običan, mali Srbin je potpuno izbezumljen. Zna da nešto ne valja, ali ne zna šta. Nažalost, oni koji bi morali da daju odgovore, ništa ne znaju. Ako, pak, nešto i znaju, korumpirani su i proračunato ćute. U najgorem dobu po Srbiju i Srbe nemamo elitu. Umesto elitizma, mediji forsiraju primitivizam novobogataša.

Provincijalni vlastelini, koji su opljačkali državu i narod po zakonu, a time se čak javno hvale, ne mogu da se oslobode svoje palanačke sujete. Gramzivo gutaju sve pred sobom, verujući da će tako ispuniti sopstvenu prazninu. Mediokriteti upravljaju nacijom. Ludaci na vlasti leče svoje komplekse. Kriminalci na vlasti brane oteti kapital. Malograđani uništavaju demokratske institucije. Skorojevići rastaču nacionalne veličine, foliranti vode državu u propast. Demokratski parlamentarizam se pretvara u manipulativni totalitarizam političke oligarhije. Neoliberalizam se završava tajkunizacijom društva. Gde je istorijska greška? Kada smo pogrešili? Kada je počela naša nesreća? Moramo uzroke našeg današnjeg stradanja potražiti u daljoj prošlosti. Pogledajmo neke istorijske paralele. Možda, ipak, na vreme nešto valjano i naučimo. Nešto što nam može danas pomoći da pronađemo put izbavljenja.

Dakle, podsetimo se kako se odvijala nadaleko čuvena Marička bitka. Bitka koja je trebala da odluči sudbinu hrišćanstva. Mislim da je važno da je, baš u ovom trenutku, izvučemo iz zaborava. Vrlo je poučna. Naravno, za one koji hoće da mudro uče na lošim primerima drugih. Međutim, ni nejaki mladi car Stefan Uroš, nakon iznenadne smrti njegovog oca cara Dušana Silnog, nije hteo da uči. Iskreno rečeno, mladi carević nije bio sposoban da sačuva carstvo, nego je otpočela bespoštedna borba za nasledstvo između njega, njegovog starijeg brata Siniše i carice majke Jelene. Hroničari navode da Uroš nije imao ni dara ni snage da dostojno i vojnički odgovori na sve veće turske pretnje južnim delovima carstva, pa se Vukašin Mrnjavčević 1366. odmetnuo od svog suverena i proglasio kraljem. Podržao ga je brat Uglješa i Vukašin ga je, u znak zahvalnosti, proglasio despotom. Nakon neuspelog pokušaja da objedine podeljenu i posvađanu srpsku vlastelu, braća su odlučila da prikupe vojsku i iz dva pravca krenu u pohod na Turke, tako da se dve vojske sastanu u černomerskim lugovima na reci Marici, odakle je do turske prestonice Drenopolja bilo samo oko četrdeset kilometara. Vukašin je krenuo iz Skoplja, a Uglješa iz Sera. Za divno čudo obe vojske su na zakazani dan 25. septembar 1371. stigle na dogovoreno mesto. Brzina ovoga pohoda je potpuno iznenadila Turke, jer te jeseni sultan Murat nije bio u Drenopolju, nego u anatolskom primorju gde je bio zauzet opsadom Brige. U njegovom odsustvu prestonicom je upravljao njegov najbolji vojskovođa Lala-Šahin, pod čijom komandom su bile prilično male vojne snage. Ali lukavi vojskovođa nije hteo da diže paniku, nego je poslao glasnika sultanu da ga izvesti o nevolji, a uhode je poslao u srpsku vojsku da mu obezbede prave informacije. Prema prvim saznanjima, srpska vojska je brojila preko 65.000 fantastično pripremljenih, iskusnih ratnika. Mnogi istoričari tvrde da je u tom trenutku to bila najbolja vojna formacija u Evropi, spremna da pobedi najmoćnije armije imperija, dok su Turci imali svega 15.000 vojnika za odbranu prestonice. Ako napad usledi tokom noći ili rano ujutru, Turci nisu imali nikakve šanse da se odupru. Ali promućurni Lala-Šahin nije hteo da izvrši povlačenje iz prestonice, dok ne utvrdi koje su namere Srba. Iskusni vojskovođa je dobro poznavao srpski mentalitet i predvideo je šta će se dogoditi. A dogodilo se ono što nikako nije smelo da se dogodi. Kada su se susrele Vukašinova i Uglješina vojska na Marici, svi oni su bili toliko oduševljeni što su uspeli da stignu tačno na zakazano mesto i vreme u tolikom broju da je to uzeto kao povod za bučnu proslavu i veselje. Razlog više su imali u saznanju da su njihove vojne snage bile nekoliko puta veće od snaga turskih branitelja. Čvrsto ubeđeni da će lako i bez velike muke savladati sledećeg dana mnogo slabijeg neprijatelja, srpska vojska je otpočela unapred slavlje. Prešavši preko postojećeg mosta na levu stranu Marice, srpske snage su se ulogorile i onda otpočele gozbu, piće i odmor. Poneseni brojnošću i obodreni dotadašnjim uspesima, srpski ratnici i njihove vođe su se bahato raspojasali i postali su nehajni, samouvereni i razulareni. Ismejavali su i ponižavali svoje neprijatelje, duboko verujući da će ih ujutru razbiti. Toliko su bili neoprezni da nisu stavili nikakvu stražu oko logora, da su konje sakupili u ergelu na jednom mestu da se nahrane i napoje, a ratnici su pri gozbi i na počinku otpasali oružja i poskidali oklope. Kada je blaga jesenja veče utonula u noć, smeh, pesma i zdravice oko logorskih vatri su polako jenjavali i odmah iza ponoći je umorna vojska konačno zaspala. Obavešten od uhoda kako se ponaša srpska vojska, prepredeni vojskovođa Lala-Šahin je shvatio da smesta mora da izvrši prepad i da nanese veliki poraz usnuloj vojsci.

Panika i rasulo nespremne vojske bilo je njegovo ubojito oružje koje mu je donelo sigurnu pobedu nad mnogobrojnijim neprijateljem. I sreća je pratila Turke, jer se nešto iza ponoći spustila takva snažna oluja sa obilnom kišom,vetrom i grmljavinom da je to dovelo do još većeg nereda u logoru. Ne čekajući da prestane oluja, Turci su pred zoru silovitim konjičkim prepadom upali u logor, praveći takvu pometnju i paniku, da nije došlo do nikakvog organizovanog srpskog otpora. Za nepun sat vremena turska konjica je zapalila logor, posekla veliki broj mamurnih ratnika i ostatak naterala u begstvo. Na nesreću, mnogi koji su se dali u begstvo utopili su se u reci Marici jer nisu znali da plivaju. Svi istorijski izvori se slažu da su Vukašin i Uglješa stradali u ovom masakru. Narodno predanje kaže da je to bila Božija kazna Mrnjavčevićima zbog njihovog odmetništva od zakonitog i svetog nemanjićkog trona. Ali ,bez obzira na narodna tumačenja, Marička bitka je tragičan primer srpske ingenioznosti i gluposti spojene na jednom mestu.

Kolubarska bitka