Jezik, govor i pismo

Jezik kao pojam i termin ima četiri značenja.

1. U opštem značenju jezik je urođena predodređenost ljudskog bića i sposobnost izražavanja i društvenog komuniciranja pomoću artikulisanog sistema verbalnih znakova, bez koje bi mentalni život i proces mišljenja bili nezamislivi. Ovaj sistem povezuje plan zvuka i plan značenja i omogućava oblikovanje misaonih sadržaja koji se prenose u vidu govornih poruka. Jezik, suštinsko obeležje čoveka kao misaonog bića, manifestuje se primarno u govoru i sekundarno u pismu. U poglavlju "Opšti pojmovi o jeziku", koje upravo čitate, predmet razmatranja je jezik u najširem značenju.

2. Jezikom se naziva i pojedinačna manifestacija jezika kao sredstva govora i komuniciranja, odnosno ukupna govorna i pisana aktivnost jedne jezičke zajednice ljudi koji u svome govoru imaju isti fonetski, leksički, morfološki i sintaksički sistem (srpski jezik, makedonski jezik, francuski jezik). Svaki jezik je poseban sistem koji zadovoljava komunikacione potrebe jedne jezičke i društvene zajednice. Jezici kojima se izražavaju misli, osećanja, raspoloženja, stavovi i apstraktni pojmovi jesu prirodni jezici. Među njima postoje živi jezici (koji su u upotrebi) i izumrli jezici (koji se ne koriste u govornoj komunikaciji: gotski, italski, etrurski, staroslovenski). Jezici umiru jer gube svoje govornike - nestaju ljudske zajednice koje su govorile tim jezicima. Kroz nastavu predmeta Srpski jezik i književnost izučava se srpski jezik kao sistem i pravopis srpskog književnog jezika. To je i predmet izlaganja u ovom odeljku Interpretacija.

3. U užem smislu jezik označava:

a) Jezik pojedinca u određenom vremenu i na određenom mestu (idiolekti): Šekspirov jezik, jezik Branka Radičevića.

b) Posebne varijetete ili nivoe govora i pisanja: jezik nauke, nepristojan jezik, jezik ulice.

c) Jezik profesije, epohe, žanra: jezik novinarstva, vojnički jezik, jezik romantizma, jezik bajke.

4. U prenesenom smislu govori se o "jeziku" simboličnog izražavanja: jezik matematike, jezik filma, kompjuterski jezik, jezik signalnih uređaja.

5. Govori se i o veštačkim jezicima u koje spadaju kompjuterski (algol, bejzik, fortran) i esperanto - veštački jezik za međunarodno sporazumevanje.

6. Globalni jezici su oni jezici koji se u sporazumevanju služe raznim sredstvima i znakovima umesto glasova i reči: jezik signalizacije (semafor), jezik gluvonemih, jezik slepih (Brajova azbuka), mimika (izraz i pokreti lica), pantomima (pokreti ruku), jezik gestova, jezik očiju.

Idiolekt - Jezički sistem pojedinačnog govornika, lični dijalekt, govorne navike neke osobe.

Varijetet - Oblik jezika određen teritorijalno, socijalno i funkcionalno.

Govor

Govor je čovekova sposobnost služenja jezikom, jezik u upotrebi, materijalizacija i oživljavanje jezika, proces kojim se aktivira jezički sistem i artikulišu verbalni signali. Govor se može definisati i kao individualna (pojedinačna) realizacija jezika kao društvene tekovine. On je sredstvo komunikacije (sporazumevanja) jezičke zajednice i omogućavanje socijalizacije pojedinca i njegove društvene funkcije.

Govor ima primat nad pismom iz više razloga:

- čovek govori otkad postoji, bar 100 000 godina; piše tek oko 5000 godina;

- govor je rasprostranjeniji od pisma: govori se u svim ljudskim zajednicama, ali vrlo mali broj zajednica zna za pismo;

- na svim se jezicima govorilo, ali se na većini nikada nije pisalo;

- pojedinac najpre nauči da govori pa tek onda uči da piše (neki nikad ne nauče, čak i u razvijenijim zajednicama).

Pojam "govor" ima niz sekundarnih značenja.

1. Označava društveni ili lokalni jezički tip: narodni govor, šatrovački govor, istočnohercegovački govor, beogradski govor.

2. Način izražavanja: spor govor, glasan govor, slikovit govor.

3. Kazivanje prigodnog karaktera - beseda, govor povodom...

4. Neverbalni govor: "govor" gestova, cveća, boja, tela.

Jezička zajednica - Zajednica ljudi koji u svome govoru imaju isti fonetski, leksički, morfološki i sintaksički sistem.

Pismo - nastanak i razvoj

Reč pismo ima više značenja.

1. Sistem znakova (grafema) kojima se označavaju glasovi u ljudskom govoru. To je najvažniji znakovni sistem koji je čovek stvorio jer se na njemu temelji ljudska civilizacija. O pismu kao znakovnom sistemu govorimo u ovom poglavlju.

2. Pismo označava i poseban sistem pisanja: hijeroglifsko pismo, alfabetsko pismo.

3. Označava posebne upotrebne vrednosti: kaligrafsko pismo, kurzivno pismo.

4. Reč "pismo" koristi se u metaforičkom značenju: žensko pismo.

Nastajanje pisma podstakle su mnoge ljudske potrebe: vođenje evidencije o posedovanju i o trgovačkim transakcijama (knjigovodstvo); beleženje podataka koje treba pamtiti; slanje poruka na daljinu; religijske potrebe; kodifikacija društvenih normi (zakoni); ugovori i povelje; književnost.

Između jezika i govora na jednoj strani i pisma na drugoj, postoji velika razlika: jezik i govor postoje bar 100 000 godina; pismo postoji tek 5000 godina.

Pismo obezbeđuje trajnost i prenosivost poruke, dok govor traje onoliko koliko se proizvodi. To znači da pismo obezbeđuje komunikaciju na daljinu (prostornu i vremensku), koja razdvaja pošiljaoca i primaoca poruke. Dalje, ono omogućava prikupljanje informacija, dugo pamćenje kroz vekove, civilizacijski razvoj.

Govor je značajna ljudska sposobnost i moć, koja izdvaja čoveka iz životinjskog sveta, ali pismo je još značajnija tekovina: na njemu počiva ljudska civilizacija. Pojava pisma označava granicu između preistorije čovečanstva i njegove istorije, a istorija počinje upravo pojavom pisma.

Pismo je sistem znakova za označavanje glasova u ljudskom govoru i beleženje jezika. Pojavom (stvaranjem) pisma započinje istorijska epoha razvoja jezika ali i stvaranja pomoću jezika. Stvaranje pisma omogućilo je dinamičniji razvoj pismenosti, zapisivanje iskustva i znanja, nastajanje knjige i književnosti, nauke.

Pojavi pisma prethodili su crteži po pećinama od pre 30 000 godina, čvorovi na odeći, raboši (zarezi) na drvetu, žigovi (žigosanje stoke), pečati kao dokaz vlasništva.

U sledećoj fazi pisani znak direktno upućuje na neki element stvarnosti, na predmet ili pojam. To su semasiografska pisma u koja spadaju piktografsko i ideografsko pismo.

Crteži u nizu činili su slikovno ili piktografsko pismo; znak je piktogram:

Nastojanjem da se ubrza i olakša zapisivanje, crtežom su predstavljeni najbitniji elementi predmeta i bića. To je pojmovno ili ideografsko pismo čiji znaci (ideogrami), koji su, u stvari, simboli, označavaju i apstraktne pojmove, ono što se ne može neposredno naslikati.

Sledeću fazu čine fonografska pisma u kojima znaci (fonogrami) prikazuju jezičke jedinice bez samostalnog značenja. To su silabička i alfabetska pisma. Slogovna ili silabička pisma znacima (silabogramima) predstavljaju slogove koji su obično parovi konsonanta i vokala. Sumeri su slogove obeležavali klinastim znacima pa je to pismo dobilo naziv klinasto pismo. Glasovna ili alfabetska pisma znacima (grafemama) predstavljaju glasovne jedinice (1 grafema = 1 fonema). Ovo pismo stvorili su Feničani; imalo je znakove samo za suglasnike. Grci su ga usavršili tako što su uveli grafeme (slova) i za samoglasnike.

Tako je razvoj pisma išao od logografskog (označava reč), preko silabičkog (označava slog) do alfabetskog (označava glas).

Pisalo se hiljadama godina na različitim materijalima: na kamenu (zidovi pećina), na glinenim pločama pomoću zašiljene kosti, na kori bukovog drveta, na dasci, na papirusu, na pergamentu (štavljenoj koži) - slaganjem listova pergamenta nastajali su kodeksi (knjige zakonika), na platnu, na hartiji.

Ređanje znakova (slova) vrši se na nekoliko načina:

1. (umsip i) ukizej mokspara i moksjerbeh u ovel an ansed s; lt; gt;

2. s leva na desno u evropskim jezicima (i pismima);

3. o n u s j k z

d a - k a o i

o n k o p m k

z i i m a - u

g ž i - n j

o e e i s e

Najveći broj svih jezika sveta (80%) nikada nije imao pisani oblik - pismo. Jezici koji imaju pismo služe se sa oko 1000 pisama.

Prva pisma su autentična i samonikla. Sumersko klinasto pismo je najstarije pismo, javilo se oko 5000 godina pre nove ere u Mesopotamiji (izumrlo); egipatsko hijeroglifsko pismo nastalo je oko 3100 godina pre nove ere (izumrlo); kinesko pismo pojavilo se 1500 godina pre nove ere i danas je živo; protoindijsko pismo javilo se 2200 godina pre nove ere; u srednjoj Americi u 2. i 3. veku nove ere nastalo je pismo Maja.

U više evropskih jezika mnoge reči u vezi sa pisanjem imaju formalnu sličnost sa nazivom za bukvu.

srpski:

BUKVAR, BUKVICA, BUKVALNO

ruski:

BUKVA = slovo

engleski:

BOOK = knjiga

VEESN = bukva

nemački:

BUCH = knjiga

BUCHE = bukva

Svi su oni pisali na bukovoj kori.

Prvo slovensko pismo je glagoljica iz druge polovine 9. veka; pripisuje se Konstantinu (Ćirilu); ime je dobila kasnije prema glagolu glagoljati (=govoriti). Smatra se da glagoljica vodi poreklo od grčkog kurzivnog pisma (brzopisa). Na ovom pismu solunska braća Ćirilo i Metodije pisala su prevode Biblije za bogosluženje na staroslovenskom jeziku koji su oni stvorili po ugledu na jezik makedonskih Slovena iz okoline Soluna.

Drugo slovensko pismo je ćirilica. Nastala je krajem 9. i početkom 10. veka po ugledu na grčko ustavno pismo. Pošto je bila jednostavnija i lepša, potisnula je glagoljicu u Makedoniji, Bugarskoj i Srbiji. Ćirilica je ime dobila po Konstantinu (Ćirilu). Stvaranje ovoga pisma pripisuje se Klimentu Ohridskom (Ohridska škola), ali i Konstantinu Preslavskom (Preslavska škola).

Vukovom reformom 1818. godine nastala je današnja ćirilica od trideset slova. U Bugarskoj, Rusiji, Ukrajini, Belorusiji i Makedoniji u upotrebi je ćirilica prilagođena tim jezicima.

Bosančica (bosanska ćirilica) nastala je u 12. veku i upotrebljavala se u Bosni, Dubrovniku i srednjoj Dalmaciji kao ustavna, kurzivna i štampana bosančica. Ovim pismom pisana je Povelja Kulina bana Dubrovčanima (1189) i Molitva sv. Brigite (1512) a do 18. veka još četrdesetak knjiga štampali su bosanski franjevci.

Latinica je pismo koje dominira u evropskim jezicima. Nastala je od najstarijeg rimskog kapitalnog pisma čije je poreklo (latinskog pisma uopšte) u grčkom alfabetu. U Srbiji je uobičajena upotreba latiničnog pisma, ali je po ustavu u službenoj upotrebi ćirilica.

Nastanak jezika

Jezik je društvena pojava jer je nastao u društvu i služi društvenim potrebama.

- Pojedinačno: da pojedinac izrazi svoje misli i osećanja i da uspostavi komunikaciju sa sredinom u kojoj živi.

- Opšte: da zajednica uspostavi unutrašnju komunikaciju i time ostvari skladno funkcionisanje života i rada. Jezik je, dakle, nastao iz društvene potrebe funkcionisanja, opstanka i napretka ljudske zajednice: omogućavao je i pratio njen razvitak na materijalnom i duhovnom planu.

Nauka nema materijalne izvore na osnovu kojih bi objasnila nastanak jezika. Ovaj naučni problem ona rešava tako što se oslanja na posredna saznanja: proučavanjem razvoja dečjeg govora, dijahronijskim proučavanjem velikog broja različitih jezika i proučavanjem jezika ljudskih zajednica koje se danas nalaze na primitivnom stepenu svoga razvoja. Nastanak i razvoj jezika pratio je razvoj čoveka, koji je trajao hiljadama godina.<br><br>Čovek se izdvojio iz životinjskog sveta onda kada je postao sposoban da misli i mišljenjem stvara, da proizvodi oruđa za rad, da utiče na promenu sveta oko sebe, da govori i opšti sa sredinom, da stvara kulturna dobra. Sve ovo "sposoban da ' ne označava neki trenutak u razvoju čoveka, nego proces koji je trajao više stotina hiljada godina. U nauci je ostalo otvoreno pitanje da li se čovek razvio iz jedne vrste (kako tvrde monofiletisti) ili iz više vrsta (kako tvrde polifiletisti). U razvoju ljudskog bića nauka je utvrdila tri faze.

(1) Homo primigenijus (lat. homo = čovek, lat. primo = prvi, na prvom mestu, grč. gen = rod ), prvobitni čovek, pračovek iz diluvijalnog perioda, neandertalac, krapinski čovek.

(2) Homo aurignacenzis (lat. ćoto = čovek, fr. Aipdžpas = Orinjak), čovek iz diluvijalnog perioda, preistorijski čovek, čiji su ostaci pro- nađeni u južnofrancuskom mestu Orinjak.

(3) Homo sapiens (lat. homo sapiens = pripadnik ljudske vrste, razumni čovek) istorijski čovek, čovek obdaren razumom, današnji čovek.

Na jednom stepenu svoga razvitka, kao svesno biće, čovek je osetio potrebu da sadržini svoje svesti i svojim saznanjima o svetu i sebi da određeni oblik u vidu povezanih i artikulisanih zvukova, zvučnih slika. Budući da je živeo u prirodi i potpuno upućen na nju u egzistencijalnom i saznajnom smislu, u njoj je našao zvučne slike da bi izrazio svoja saznanja, opažanja, doživljaj. To su bile prvobitne reči koje imenuju prirodne pojave: GRMLjAVINA, GROM, ŠUM, ŠUŠTANjE. Potom su se formirale reči koje su podražavale glasove životinja: REŽANjE, CVRKUTANjE, MAUKANjE.

Jezik primitivnog čoveka nastajao je slično jeziku deteta koje svoja prva saznanja o svetu oko sebe izražava pomoću zvučnih slika: MAU-MAU (mačka), AV-AV (pas), ĐI-ĐI (konj), TU-TU (auto). Taj put stvaranja i razvijanja jezika od onomatopejskih slika do složenije sintaksičke organizacije trajao je vrlo dugo. Smatra se da je nastajanje jezika kao sredstva sporazumevanja trajalo na 100 000 godina pre nove ere a da se kao sistem formirao oko 50 000 do 30 000 godina pre nove ere.

Jezik je društvena pojava jer je nastao iz potrebe ljudske zajednice, produkt je njenoga razvitka, ali i uslov toga razvoja. Društveni razvitak, napredak kulture i civilizacije uopšte, pratio je razvitak i bogaćenje jezika: Vuk Karadžićje u svom Srpskom rječniku (1852) imao oko 47000 reči; danas je fond reči srpskog jezika desetostruko veći. Razvoj i bogaćenje jezika ne ogleda se samo u povećanju rečničkog fonda. On se razvija u fonetskom, etimološkom, morfološkom i sintaksičkom smislu. Razvitak jezika kroz vreme (u dijahroniji) može se najbolje pratiti čitanjem i upoređivanjem književnih tekstova recimo od srednjega veka do danas. Za čitanje starijih tekstova (starih zapisa i natpisa, pisama i povelja, biografija) neophodan je rečnik kao pomoćna knjiga. Za potrebe škole i šire čitalačke publike ti tekstovi se prevode na savremeni jezik.

Jezik je produkt sredine i vremena, društvenih promena, istorijskih zbivanja, razvitka nauke i tehnike, civilizacijskih tekovina, prožimanja kultura.

Diluvijalan (lat. diluvialis = potopski, poplavljen) - Potopski; doba u razvoju zemljine kore kada su lednici počeli da se tope.

Diluvijalni čovek - Preistorijski čovek, pračovek.

Raslojavanje jezika

Raslojavanje društvene zajednice vodilo je raslojavanju njenoga jezika. To se dešavalo u davna vremena: kada se grupa govornika jednoga jezika razdvaja usled seoba ili drugihrazloga pa iz jednog prajezika nastaje više jezika. Usled geografskih prepreka (planinski masivi ili vodena prostranstva) prestajali su jezički dodiri, svaka grupa je razvijala svoj jezik tako da je on postao novi jezik među srodnim jezicima. Tako su iz praslovenskog jezika nastali slovenski jezici koji su se dalje delili na grupe udaljavajući se sve više uz zadržavanje genetske srodnosti.

Raslojavanje se događa kao stalan i prirodan proces u svakom pojedinačnom jeziku. Taj proces je način postajanja, razvijanja i obogaćivanja nacionalnog jezika. Osnovni vidovi raslojavanja su socijalno i teritorijalno raslojavanje nacionalnog jezika, a varijante književnog (standardnog) jezika javljaju se u procesu funkcionalnog i individualnog raslojavanja.

Socijalno raslojavanje je diferenciranje jezika prema društvenim grupama i miljeu - tako nastaju sociolekti ili socijalni dijalekti u kojima se ogledaju specifične karakteristike pojedinih društvenih slojeva. Sociolekt se dalje diferencira na specifične sociolekte: žargon, sleng, argo. Sva tri naziva označavaju neknjiževni jezik, poseban govor društvenog sloja, profesije ili drušgvene grupe (vojnici, frajeri, skitnice, lopovi). Kod nas je uobičajen naziv šatrovački govor: koža (odelo), papci (cipele), keva (majka), tintara (glava), som (hiljadarka), plavi, pajkan (policajac), menza (stomak), skinuti trolu (razvesti se), uleteti u dečji dodatak (oženiti se). Probleme socijalnog raslojavanja jezika proučavaju sociološka lingvistika i sociologija jezika.

Teritorijalno raslojavanje jezika dovodi do nastajanja dijalekata (grč. dijalektos = govor, narečje) - to je različit govor dve grupe ljudi, koje se razumeju jer govore dijalektima zajedničkog (istog) jezika. Dijalekti su regionalni varijeteti nekog jezika, geografski određeni. Iako poseduje sva formalna obeležja jezika, dijalekat je niži pojam od jezika. Jezik je kategorijalno viši pojam zato što može da obuhvata više dijalekata i što se za njega vezuje nacionalna pripadnost i kulturno nasleđe. Dok jezik uživa prestiž, dijalekat se niže vrednuje i redovno asocira sa ekonomskom i obrazovnom zaostalošću. Termin dijalekat često se koristi i za socijalno diferencirane govore koji upućuju na profesiju ili društveni status govornika. Dijalekte proučava dijalektologija i to uglavnom sa geografsko-teritorijalnog i dijahronijskog aspekta.

Funkcionalno raslojavanje vrši se u književnom (standardnom) jeziku i uslovljeno je profesionalnim potrebama i specifičnostima, situacijama u kojima se koristi standardni jezik i tematikom govora (izlaganja) - to su različiti funkcionalni stilovi i podstilovi. Profesija uslovljava specifičnu upotrebu jezika, leksiku i sintaksu, koji postaju prepoznatljivi: administrativni, poslovni, publicistički, naučni, novinarski, pesnički stil. Govorna situacija nameće leksički izbor, intonaciju, ton: javno predavanje, školsko predavanje, govor (u skupštini, na mitingu, sastanku), prigodan govor.

Tema takođe diktira način i stil izlaganja (usmenog ili pisanog): politički govor, pozdravni govor, in memoriam i slično. U osnovne funkcionalne stilove spadaju razgovorni ili kolokvijalni stil, naučni stil, književno-umetnički stil, administrativni stil, publicistički stil.

Individualno raslojavanje podrazumeva način upotrebe jezika od strane pojedinačnog govornika, iz koga se razaznaju status, obrazovanje, govorne navike i govorne karakteristike: zastajkivanje, ponavljanje, brzi govor, spor govor, zamuckivanje, emocionalna obojenost, leksika, sintaksa. Iz tih razloga govori se o idiolektu kao ličnom stilu.

Narodni i književni jezik

Jezik jednog naroda razvija se u različitim uslovima koje određuju podneblje, fizička odvojenost (udaljenost) izvesnih delova govorne zajednice, privredni i kulturni razvoj, dodiri sa drugim narodima i kulturama. Tako nastaju razlike u jeziku jedne govorne zajednice i stvaranje dijalekata. Društvene, kulturne i obrazovne potrebe nametale su svest o neophodnosti normiranja i standardizovanja jezika koji će postati zvanični jezik državne uprave, štampe, obrazovanja, nauke i književnosti. Svaka jezgčka zajednica na taj način ima u upotrebi dva vida svoga jezika: narodni (govorni) jezik koji služi za neformalnu komunikaciju u svakodnevnom životu i književni (standardizovani) jezik administracije, štampe, škole, nauke i književnosti.

Narodni jezik je naziv za govor običnog sveta u lokalnoj sredini. Ovaj jezik nije jedan i jedinstven: diferencira se na jezičke grupe (dijalekte), koje čuvaju neke jezičke crte. Dijalekti imaju specifične jezičke karakteristike: u leksici ima dijalektizama, arhaizama i varvarizama; javljaju se fonetska i morfološka odstupanja od književne norme. Narodni jezik srećemo i u književnim delima, u govoru junaka. Time se postiže autentičnost ličnosti junaka: iz govora se prepoznaje iz koga je kraja. Narodni jezik u govoru junaka u funkciji je verbalne (jezičke) karakterizacije. Takve primere imamo u prozi Stevana Sremca, Sime Matavulja i Borisava Stankovića. I pesnici često pišu pesme na narodnom (dijalekatskom) jeziku: Miroslav Krleža Balade Petrice Kerempuha, Miroslav Cera Mihajlović Metla za po kuću. Nekada pisci unose arhaičnu leksiku i sintaksu u svoj pripovedački govor: Miloš Crnjanski u prvoj knjizi Seoba da bi dočarao atmosferu i duh 18. veka.

Narodni jezik sa svim svojim dijalektima živi, razvija se i obogaćuje pored standardnog književnog jezika. On je stalni i nepresušni izvor za bogaćenje književnog jezika, ali i za razvijanje nacionalne kulture.

Književni jezik je jezik koji se u određenoj jezičkoj zajednici upotrebljava kao opšti jezik svih članova zajednice u školstvu, kulturi, novinarstvu, književnosti, nauci, tehnici, privredi, državnoj upravi. To je normirani jezički oblik za koji se koristi i termin standardni jezik. Nastao je iz jednog dijalekta koji je postao osnovica književnog jezika. Književni ili standardni jezik je opšte i zajedničko sredstvo sporazumevanja u zajednici jednoga naroda. O tome koji dijalekat postaje osnova književnog jezika Isidora Sekulić piše:

Dijalekat one pokrajine u kojoj živi svet sa najboljim sluhom, sa najboljim jezičkim osećanjem, i sa najviše naklonosti za poeziju. (...) Tim dijalektom se govori precizno, birano, reči se grade sa mnogo skepse i izbirljivosti, obrti rečenica, sintaksa, figure - puni su čari.

Srpski standardni jezik ima u osnovi štokavski dijalekat (šumadijsko-vojvođanski najmlađi govor ekavskog tipa) i hercegovački najmlađi govor ijekavskog tipa.

Književni jezik nije fiksiran i nepromenljiv. Podložan je raznim uticajima obogaćujući se u leksici, frazeologiji i sintaksi. Njegovi izvori su dijalekatski govori u narodnom jeziku i jezički i kulturni dodiri sa drugim narodima i jezicima. On se bogati uporedo sa razvitkom privrede, nauke, tehnike i književnosti.

Književni jezik je normativan jezik jer su utvrđena pravila, principi i norme obavezni za sve koji se služe književnim jezikom. Norme su sadržane u normativnim priručnicima - gramatici i pravopisu. Književnim jezikom govore i pišu obrazovani ljudi, svi oni koji se obraćaju javnosti (političkoj, naučnoj ili školskoj), pišu novinske, stručne i naučne tekstove i knjige.

Pesnički jezik, jezik lepe književnosti (poezije, pripovedne proze i drame), odstupa od normi književnog jezika jer je on izraz osobenog individualnog načina govora i pisanja.

Stranci uče književni (normativni) jezik služeći se gramatikom i pravopisom toga jezika. Poznata je anegdota o Francuzu koji je srpski jezik učio čitanjem epskih narodnih pesama. Kada se obreo u restoranu negde u Srbiji, poželeo je čašu vina i zatražio od konobara "pehar rujnog vina".

Funkcionalni stilovi

Funkcionalno raslojavanje vrši se u književnom (standardnom) jeziku i uslovljeno je profesionalnim potrebama i specifičnostima, situacijama u kojima se koristi standardni jezik i tematikom govora (izlaganja) - to su različiti funkcionalni stilovi i podstilovi. Profesija uslovljava specifičnu upotrebu jezika, leksiku i sintaksu, koji postaju prepoznatljivi. Govorna situacija nameće leksički izbor, intonaciju, ton: javno predavanje, školsko predavanje, govor (u skupštini, na mitingu, sastanku), prigodan govor. Tema takođe diktira način i stil izlaganja (usmenog ili pisanog): politički govor, pozdravni govor, in memoriam i slično. U osnovne funkcionalne stilove spadaju razgovorni ili kolokvijalni stil, naučni stil, književno-umetnički stil, administrativni stil, publicistički stil.

Razgovorni stil, govorni (usmeni) stil je raznovrstan, uslovljen je uzrastom, zanimanjem, obrazovanjem, socijalnim statusom. Javljaju se odstupanja od gramatičkih normi i dijalekatska leksika. Odlikuje ga kratka i eliptična rečenica koja je uvek jasna jer je dopunjavaju gest, mimika i intonacija.

Naučni stil je stil naučnih spisa. On je intelektualan, precizan, jasan, sa ujednačenom leksikom i sintaksom. Nema emocionalnosti i figurativnosti. Ovaj stil ima nekoliko varijanti: naučne rasprave pišu se strogo naučnim stilom koji je primeren stručnjacima određenih naučnih oblasti; naučno-udžbenički stil je stil udžbenika, sa različitim stepenom intelektualnosti i korišćenja stručne terminologije - udžbenici za studente, srednjoškolce i osnovce. Za naučno-popularnu literaturu karakterističan je naučno-popularni stil primeren širokoj čitalačkoj publici.

Administrativni stil (kancelarijski ili poslovni) ostvaruje se u administraciji gde se svakodnevno pišu poslovna pisma, oblikuju zakonski pripisi, obavlja službeno opštenje. On je jednoobrazan, ukalupljen, šablonski, hladan i bezličan. Radi lakšeg govornog saobraćaja neguje se kratkoća, jasnost i učtivost. U ovom stilu ima niz podvarijanti jer svaka administrativna aktivnost ima svoje specifičnosti: sudski, poslovni, politički, diplomatski, vojni, zakonodavno-pravni.

Publicistički stil je stil javnih komunikacija (štampe, radija, televizije), predavanja i svih napisa namenjenih široj javnosti. Od njega se zahteva jednostavnost, primerenost publici, jasnost i neposrednost. Ovaj stil, s obzirom na to da je njime pisan tekst namenjen široj publici, treba da bude živ, ekspresivan, dinamičan i upečatljiv. Za ovaj stil je neophodna logična povezanost misli, pažljivo razvijanje sadržine, izbeganje dvosmislenosti. Slikovitost i emocionalnost, metaforičnost ili igra rečima, ponekad se sreću i u ovom stilu.

Književnoumetnički ili pesnički stil je stil umetnosti reči. Kako je umetnost reči vrlo složena i bogata vrstama i oblicima, postoji više varijanti ili podvrsta književnoumetničkog stila: pesnički stil u užem smislu, prozni stil, dramski stil i esejistički stil. Ovaj stil je izraz individualnosti pojedinca, pojedinačnog dela, epohe, pravca, škole, roda ili vrste. Pesnički stil odlikuje maštovitost, emocionalnost, bogatstvo formi. Izrazitu osobenost pesnički stil ostvaruje na planu upotrebe jezika: odstupanje od uobičajenog načina izržavanja (reči sa prenesenim značenjem, poseban raspored reči u rečenici), višeznačnost, simboličnost, ekspresivnost (izražajnost). Izlaganje odlikuje skladnost (harmoničnost), ritmičnost i sugestivnost.

Jezik kao sistem znakova

Svaki jezik je poseban sistem verbalnih znakova koji kao zajedničko sredstvo govornog i pisanog opštenja i sporazumevanja zadovoljava komunikativne potrebe jedne jezičke i društvene zajednice u formi govora i pisma. Taj sistem znakova je u zvučnom artikulisanom obliku koji ima određena glasovna i gramatička pravila. Ovaj složeni sistem ima hijerarhijsku strukturu organizovanja jedinica tako da jedinice nižega reda obrazuju jedinice višega reda. Sistemski organizovani skup podleže pravilima za kreativan i prikladan izbor, kombinovanje i upotrebu jezičkih jedinica u funkciji sporazumevanja.

Kada kažemo za jedan jezik da je sistem, vidimo ga kao sklop više sistema: fonetski sistem, fonološki sistem, morfološki sistem, sintaksični sistem, itd.

Navedene sisteme čini niz manjih sistema: vokalski i konsonantski sistem; imenički sistem, zamenički sistem; sistem zavisnih rečenica, sistem nezavisnih rečenica, itd.

Jezik sagledavamo i kao strukturu koja se sastoji iz više manjih struktura, nazvaćemo ih "nivoima": fonetski nivo, fonološki nivo, morfološki nivo, leksički nivo, sintaksički nivo, semantički nivo. Nivoi su organizovani u hijerarhijski poredak tako da jezičke jedinice nižega reda obrazuju jezičke jedinice višega reda.

Hijerarhijska struktura jezika

JEZIK

ŽANR, STIL (skup tekstova)

TEKST (skup rečenica)

REČENICA (skup sintagmi i reči)

SINTAGMA (skup reči)

REČ (skup morfema)

MORFEM (skup fonema)

FONEMA

Nauka o jeziku

Nauka o jeziku, budući da se bavi fenomenom koji čoveka čini čovekom, vrlo je razvijena, sa velikim brojem aspekata proučavanja, sa nekoliko desetina naučnih disciplina.

Lingvistika (lat. lingua = jezik) jeste najopštija nauka o jeziku kao glasovnom načinu sporazumevanja ljudi, prirodnom jeziku stečenom nasleđem. Za nju se koristi i precizniji naziv opšta lingvistika, opšta teorija nauke o jeziku, jer se bavi proučavanjem osobina svih jezika dajući teorijske konstatacije o jeziku uopšte, o karakteristikama ljudskog jezika kao fenomena.

Filologija proučava razvoj jezika jednoga naroda na osnovu pisanih spomenika.

Leksikologija izučava leksičko blago jednoga jezika zalazeći u oblasti morfologije, semantike, stilistike: proučava sastav reči, značenje reči, poreklo, strukturu, stilske kvalitete. Grane leksikologije su onomastika, etimologija, frazeologija, terminologija.

Leksikografija se bavi opisivanjem leksike nekoga jezika i sastavljanjem rečnika. Etimologija se bavi istraživanjem postanka reči i njenog prvobitnog značenja, daje pregled istorije jedne reči. Na primer, reč MOLBA izvedena je od reči MOLITI; reč STARAC izvedena je od reči STAR. Činjenica da jedna reč ima isti koren i isto značenje u više jezika ukazuje na zajedničko poreklo tih jezika:

srpski: SESTRA

engleski: SITER

nemački: SCHWESTER

ruski: SESTRA

italijanski: SORELA

Lingvistička proučavanja jezika tek pri kraju 19. veka počinju da pokazuju interesovanje za stil i da postavljaju temelje za lingvističku stilistiku. Stil je način upotrebe jezičkog izraza zajednice i pojedinca odnosno način govora i način pisanja. Lingvistička stilistika bavi se proučavanjem stilskih vrednosti jezičkih kategorija. Genetička stilistika ili stilistika izraza pojedinca proučava individualni stil - stil pojedinca, stil književnog umetničkog dela ili stil određenog književnog razdoblja. Njen cilj je da uđe u središte dela, objasni duhovnu genezu dela idući od dela ka autoru. Ispituje pojedina sredstva izražavanja, jezik književnog roda, žanra ili epohe, stil autora. Deskriptivna stilistika ili stilistika kolektivnog izraza ili izraza zajednice ispituje upotrebu jezičkih činjenica u jeziku zajednice,proučava ekspresivne i impresivne vrednosti svojstvene raznim sredstvima kojima raspolaže jezik. Ekspresivne vrednosti otkrivaju osećanja, želje, karakter, temperament, društveno poreklo, egzistencijalnu situaciju u kojoj se govornik nalazi. Impresivne vrednosti izražavaju svesne namere i utisak koji se želi proizvesti. Ekspresivne i impresivne stilističke vrednosti izvor su stilskih efekata koji mogu biti prirodni (u prnrodi su jezičkih oblika) i evokativni, koji proističu iz povezivanja jezičkih struktura sa situacijama i sredinom. Glavna područja deskriptivne stilistike su fonostilistika, morfostilistika, semantostilistika i sintaktostilistika. Fonostilistika proučava stilističku funkciju fonema, akcenat, artikulaciju, intonaciju, ritam, stilska sredstva - asonancu, aliteraciju, onomatopeju.

Morfostilistika proučava upotrebu i umetničko funkcionisanje gramatičkih kategorija, stilogena svojstva pojedinih oblika.

Semantostilistika proučava izražajnost značenja reči, promenu značenja. Morfostilistika i semantostilistika tesno su povezane jer je predmet njihovog proučavanja (oblik, zvuk i značenje reči) tesno povezan u jedinstvu reči.

Sintaktostilistika se bavi ekspresivno-impresivnim vrednostima rečenice i načinima njenog strukturiranja (red reči, inverzija, parataksa, hipotaksa, izražajnost kategorija reči).

Gramatika

Dok je lingvistika najopštija nauka o jeziku uopšte ili opšta teorija nauke o jeziku gramatika (grč. ^gatatike tehne od grama = jedno slovo = veština upotrebe slova, pismena veština) je disciplina lingvistike, koja izučava poseban, konkretan jezik (u našem slučaju to je srpski jezik) a predmet izučavanja su

- opisivanje utvrđenog (standardnog) jezika;

- zakoni jezika;

- sistematika jezičkih elemenata i jezičkih pojava;

- opis strukture jezika;

- proučavanje sistema, osobiia i funkcije osnovnih jezičkih jedinica (glasova, reči, sintagmi, rečenica);

- utvrđivanje jezičkih pravila i principa pravilnosti jezika.

Tradicionalna gramatika oslanjala se na jezičke činjenice i jezičko osećanje, a moderna gramatika polazi od jezika kao celine i sistema u kome se posebna pažnja obraća na osnovne delove govora odnosno govorne jedinice.

1. Rečenica je najsloženija govorna jedinica koju čini misao izražena rečima.

2. Sintagme su grupe reči vezane označavanjem jednog istog pojma ili iste službe u rečenici.

3. Reči su manje govorne jedinice koje same za sebe ili u međusobnoj vezi nešto označavaju - predmet, pojam, pojavu, odnose; reči same za sebe ne mogu iskazati misao.

4. Glasovi su najmanje govorne jedinice od kojih je reč sastavljena i koje nešto označavaju.

Struktura govora uslovila je strukturu gramatike kao naučne discipline.

1. Fonetika sa fonologijom-nauka o glasovima.

2. Morfologija -nauka o oblicima reči.

3. Tvorba reči - nauka o nastanku novih reči.

4. Sintaksa -nauka o rečenici, o odnosima, povezivanju i funkcijama reči u rečenici.

Način proučavanja pojava u jeziku i zadaci proučavanja uslovili su konstituisanje nekoliko vrsta gramatike.

1. Opisna (deskriptivna) gramatika pruža sistematski opis jezika kao celine ili određenog uzorka govora ili teksta; opisuje strukture i zakonitosti jezika.

2. Istorijska gramatika proučava jezičke pojave od prvih pisanih spomenika do savremenog stanja.

3. Normativna gramatika utvrđuje i propisuje pravila (normu) standardnog književnog jezika, koja su obavezna da bi se pravilno govorilo i pisalo.

4. Školska gramatika - udžbenici i priručnici za učenje jezika.