Đura Jakšić - Otadžbina

Pesma Otadžbina ima inspirativne izvore u političkoj stvarnosti osamdesetih godina 19. veka i književnom životu u Srbiji toga vremena. To je vreme buđenja porobljenih naroda u Bosni, Hercegovini i Crnoj Gori, vreme ustanaka i velikih nada u nacionalno oslobođenje. Rodoljubivi pesnik, kakav je bio, Jakšić je u sebi nosio misao o otadžbini i njenoj odbrani i ta se misao postepeno pretvarala u pesmu, koja je živela u pesniku sve do trenutka kada je Vladan Đorđević zatražio od njega da pošalje jedan prilog za časopis Otadžbina, koji upravo pokreće. Jakšić se odazvao pesmom Otadžbina: obja- vljena je na uvodnom mestu, na prvoj strani prvog broja časopisa. Naslov pesme i okolnosti pod kojima je napisana mogu da navedu na pomisao o prigodnom karakteru pesme, a prigodne pesme, zna se, ne odlikuju se mnogo umetničkim vrednostima. Ova pesma, međutim, iako je napisana za prigodnu priliku, potpuno je zrela pesma, umetnički doterana, snažnih osećanja, bogatog jezičkog izraza. Sigurno je zato da je pesma dugo živela u pesniku, slagala se i sazrevala a prigoda je bila samo povod da se napiše i objavi. Otadžbina je najbolja od svih Jakšićevih rodoljubivih pesama i jedna od najboljih rodoljubivih pesama srpskog romantizma.

Sadržina i značenje - Ima li se u vidu da je osnovni inspirativni podsticaj za nastanak ove pesme u političkoj stvarnosti piščeva vremena kada su dizani ustanci za nacionalno oslobođenje od tuđinskog ropstva, jasno je šta Jakšić ima na umu kada kaže otadžbina: isto ono što će imati na umu jedan docniji rodoljubivi pesnik srpski, Aleksa Šantić, kada piše pesmu Moja otadžbina:

I svuda gde je srpska duša koja

tamo je meni otaibina moja

moj dom i moje rođeno ognjište.

Zemlja Srbija i njen kamen samo je simbol svekolikog Srpstva i njegove vekovne borbe za opstanak. Ovo je pesma u kojoj se Jakšić najpotpunije ispoljio kao pesnik vatrenog rečnika (I. Sekulić). Napisana je za časopis koji se tek pokreće i koji ima neknjiževni naziv Otadžbina - on je namenjen dakle otadžbini kako je vidi pesnik Aleksa Šantić. Za Jakšića je ovaj časopis branik otadžbine. Na braniku otadžbine biva se mačem i puškom, dakle srcem junačkim; na braniku otadžbine biva se perom i pesmom, dakle srcem pesničkim. Jakšić će otadžbinu braniti od neprijatelja svojim rodoljubivim pesništvom, ali će je braniti i socijalnom i satiričnom poezijom od onih koji njena dobra prisvajaju za sebe ili svojim ponašanjem kaljaju njen obraz.

I ovaj kamen zemlje Srbije prvi je stih Jakšićeve pesme. Ovakav početak možemo uporediti sa završetkom narodne bajke: I nastaviše da žive srećno do kraja svoga života - to je epilog svega onoga što je ispripovedano sadržinom bajke. Početak pesme Otadžbina zato sugeriše da je nešto prethodilo ovome stihu, da je on nastavak neke misli ili slike. Ovakav INERCIONI POČETAK smešta tekuće pevanje u prethodno, u kontekst pesnikove poezije, ali i u kontekst rodoljubivog pesništva. Istovremeno veznik I povezuje otadžbinu sa nečim što je bilo, što jeste i što će biti. Ona je, dakle, deo kontinuiteta večnosti - trajanje u vremenu. U nastavku je portret tog kamena međaša, branika i bedema:

I ovaj kamen zemlje Srbije,

Što preteć suncu dere kroz oblak,

Sumornog čela, mračnim borama,

O vekovečnosti priča dalekoj,

Pokazujući nemom mimikom

Obraza svoga brazde duboke.

Vekova tamnih to su tragovi,

Te crne bore, mračne pećine.

Kamen je doživljen kao ljudski lik (personifikacija) iz koga zrače osećanja i raspoloženja (sumornog čela), ogledaju se večite patnje koje su ostavile tragove na licu (mračnim borama, obraza svoga brazde duboke, crne bore). Već ova prva slika sadrži sve elemente Jakšićevog stvaralačkog postupka: u skladu sa temom su leksika i sintaksa, jezička umetnička sredstva, ritam i intonacija. Ovo je herojska tema (otadžbina), leksika je herojska - to su jake reči, sa primesom patosa i svečanog tona: VEKOVEČNOST, PRETEĆ, DERE, SUMORNOG, OBLAK, OBRAZA, VEKOVI. I sintaksa je osobena, primerena temi. Spregovi reči su inverzovani: VEKOVA TAMNIH - neuobičajeno ali umetnički vrlo efektno potiskivanje epiteta sa njegovog prirodnog (logičnog) mesta pre imenice u položaj posle imenice. Imenica je stavljena na prvo mesto, na početak stiha i smisao je suštinski promenjen: brazde duboke nisu posledica tamnih vekova (dakle onoga što označava pridev) nego vekova tamnih (onoga što označava imenica). U prirodnom poretku pridev ima značenje boje. U pesničkom poretku on ima preneseno značenje: dalekih vekova koji se gube u dubinu prošlosti te se ne mogu jasno razaznati. I epitetska inverzija BRAZDE DUBOKE ostvaruje izuzetne estetske i značenjske efekte. (Ovakvih primera ima u celoj pesmi i oni neće biti predmet analize. Jedan primer je dovoljan da se ukaže na vrednost određenog umetničkog postupka.) U rečenici (stihu) reči su dobile sasvim drugačiji raspored od uobičajenog, nepesničkog: izmenjena su mesta predikata, objekta i njegovog atributa - inverzija je potpuna: mesto Priča o dalekoj vekovečnosti (potpuno prozaično, ne ostavlja nikakav utisak, nesugestivno) imamo O vekovečnosti priča dalekoj - predikatom su rastavljeni objekat i njegov epitet (on je ne samo odvojen od objekta nego je i inverzovan!) i stavljeni su na istaknuto mesto: početak i kraj stiha. Najzad, herojska tema i jake reči povlače veliki broj hiperbola koje se prepoznaju u rečima ili sintagmama ali i u celom stihu: preteć suncu dere kroz oblak - tako je kamen zemlje Srbije dobio vasionske dimenzije i snagu. To je, u stvari, izraz titanske dimenzije pesnikovog rodoljublja - i ono je izvan uobičajenog, normalnog, poistovećuje se sa kosmičkim prostranstvom.

U drugoj strofi pesme kamen se transformiše u piramidu načinjenu od kostiju svih predaka, koje su slagali svesno, gradeći potomcima busiju, iza koje će dušmana čekat čete grabljive. Slika kamena iz prve i druge strofe identične su po snazi, stamenosti i prodornosti:

I ovaj kamen zemlje Srbije

Što, preteć suncu, dere kroz oblak.

A kamen ovaj, ko piramida

Što se iz praha diže u nebo,

Kostiju kršnih to je gomila.

Međutim, uspostavljen je sadržinski i smisaoni sled: u drugoj strofi je konkretizovana predstava kamena, objašnjen je njegov nastanak. Ova druga slika omogućava još jedno razumevanje i čitanje pesme: hiperbolična slika piramide što se iz praha diže u nebo samo je metafora za junačku prošlost koju pamti epska tradicija i napaja ljubavlju prema domovini i borbenim duhom mlade generacije. I kazivanje u ovoj strofi dobilo je epski zamah i zahuktalost bitke, nezaustavljivo teče kroz celu strofu u jednom dahu: celu strofu od dvanaest stihova čini samo jedna sintaksičko-intonaciona celina, samo jedna vrlo duga složena rečenica. Snaga emocija traži snažne reči, one oblikuju složenu rečeničnu strukturu, rečenica teče poput bujice ostvarujući jedinstvo misaonog sleda. Ovakav ritam rečenice potiskuje rimu, jer bi ona, sama po sebi, presecala tok i delovala bi neprirodno. Rima dolazi sama po sebi u laganom ritmu, proističe iz laganih osećanja i raspoloženja (pesma slavuja u pesmi Na Liparu), a u ovakvim stihovima, koji teku poput bujice, potiskivani provalama osećanja, nema mesta rimovanju.

Ovu strofu karakteriše još jedna osobenost: izuzetna zvučnost. Ona se ostvaruje visokom učestalošću dobošarskog R koje se u dvanaest stihova javlja petnaest puta: tRagovi, cRne, boRe, mRačne, pRaha, itd. Jakšić je or torski tip pesnika. Ta osobenost njegovog lirskog govora najpotpunije se ispoljava u ovoj pesmi. Jakšić je pesnik snažnih osećanja i gromkih reči. Njegovi stihovi odjekuju dozivima, pozivima, pretnjama, protestima, kletvama, osudama - oni bruje, odjekuju ili se prolamaju poput grmljavine.

U trećoj strofi je još jedna transformacija kamena sa početka pesme: u drugoj je on busija, ovde je bedem. Piramida, busija, bedem - sugerišu monumentalnost, ukopanost, nepomerljivost i neprolaznost. Dotle može da stupi noga pogana, drzne li dalje - naići će na gromove, grmljavinu, strašne i smele glasove branilaca. Iz tih glasova razabraće se jedna jedina misao: Otadžbina je ovo Srbina... ovaj stih je POENTA PESME i njena PORUKA. On i poruka koju nosi prirodan je i logičan kraj lirske priče o Srbiji i njenom bedemu. Ali ovaj završni stih ima još jedno, aktuelno i prigodno značenje; najava je novog srpskog književnog časopisa kao zajedničke književne otadžbine svih pisaca iz svih krajeva gdje je srpska duša koja.

Versifikacija - Otadžbina je ispevana u deseteračkom stihu (sa izuzetkom jednog jedanaesterca i jednog peterca). Ovo je najčešći stih usmene poezije i javlja se u dve varijante.

1. Nesimetrični deseterac ima stalnu cezuru posle četvrtog sloga (4//6). Ovo je stih epske (junačke) poezije, pa je po njemu dobila naziv deseteračka epska poezija, a stih po njoj - epski deseterac. Akcenat pada po pravilu na neparne slogove što stihu pridaje osobine trohejskog stiha. Ritam je uslovljen stalnom cezurom (uvek je iza četvrtog sloga bez izuzetka), smenjivanjem naglašenih i nenaglašenih slogova i kombinacijom parnih i neparnih akcenatskih celina.

Netko bješe Strahinjiću Bane

1 2 / 3 4 // 5 6 7 8/ 9 10

Ovaj stih se javlja i u lirskoj narodnoj pesmi (Spavaj čed  rodila te majka) i u pisanoj poeziji (Dis: Noćas su me // pohodili mrtvi).

2. Simetrični deseterac ima stalnu cezuru posle petog sloga (5 // 5). To je stih lirske narodne pesme pa je zato dobio naziv lirski deseterac: Ranila Milka//ticu slavuja. Čest je u pisanoj poeziji (Laza Kostić: Ej, pusto mo-e! // Ej, pusti vali). Jakšićev deseterac je simetrični japski deseterac jer su akcentovani parni slogovi, odnosno preovladavaju akcenti na parnim slogovima:

I ovaj /kamen // zemlje / Srbije
1 2 3 / 4 5 // 6 7 / 8 9 10

Da ponovimo radi poređenja:

Netko /bješe // Strahinjiću / Bane

1 2 / 3 4 // 5 6 7 8 / 9 10

Osluškivanje čitanja jednog i drugog stiha otkriće razlike u ritmu i intonaciji.

__________________________________

Snagom i ljepotom ističu se njegove patriotske pjesme: Otadžbina, Posle smrti, Padajte braćo, Osećam... Ispjevane su u povišenom tonu, sugestivne i jasne u ideji. Jakšićeva najbolja patriotska pjesma jeste "Otadžbina" objavljena 1875. u prvom broju časopisa "Otadžbina". Za pjesnika otadžbina je ideal, neuništivi dio prošlosti i kamen temeljac budućnosti. Stijena, kamen, kao oblik krajnje nepomičnosti ali istovremeno simbol odbrane i prkosa, jeste jedan od osnovnih elemenata Jakšićeve imaginacije. On se javlja kao metafora stava, ličnog u pjesmi "Ja sam stena" i nacionalnog u njegvoj najboljoj patriotskoj pjesmi Otadžbina.

I ovaj kamen zemlje Srbije,
Što preteć suncu dere kroz oblak,
Sumornog čela mračnim borama,
O vekovečnosti priča dalekoj,
Pokazujući nemom mimikom
Obraza svoga brazde duboke.

Vekova tavnih to su tragovi,
Te crne bore, mračne pećine.

Prvi stih predstavlja otadžbinu kao dio kontinuiteta vječnosti - trajanje u vremenu. U nastavku je portret kamena branika i bedema. Kamen je doživljen kao ljudski lik iz koga zrače osjećanje i raspoloženja, ogledaju se vječite patnje koje su ostavile tragove na licu. Prva slika sadrži sve elemente Jakšićevog stvaralačkog postupka: u skladu sa temom je leksika i sintaksa, jezička i umjetnička sredstva, ritam i intonacija. To su jake riječi sa primjesom patoša i svečanog tona: VJEKOVJEČNOST, PRETEĆ, DERE, SUMORNOG, OBLAK, OBRAZA, VEKOVI. Spregovi riječi su inverzovani: VEKOVA TAMNIH - neuobičajeno, ali umjetnički vrlo efektno potiskivanje epiteta sa njegovog prirodnog mjesta prije imenice u položaju poslije imenice, čime je imenica, stavljena na prvo, udarno, mjesto u stihu i smisao je suštinski promijenjen: brazde duboke nisu posljedica tamnih vekova, nego vekova tamnih. U prirodnom poretku pridjev ima značenje boje. U pjesničkom poretku on ima preneseno značenje: dalekih vijekova koji se gube u daljinu prošlosti te se ne mogu jasno razaznati.

I epitetska inverzija BRAZDE DUBOKE ostvaruje estetske i značenjske efekte. U stihu su riječi dobile sasvim drugačiji raspored od uobičajenog, nepjesničkog: izmijenjena su mjesta predikata, objekta i njegovog atributa - inverzija je potpuna: mjesto Priča o dalekoj vekovečnosti imamo O vekovečnosti priča dalekoj - predikatom su rastavljeni objekat i njegov epitet i stavljeni su na istaknuto mjesto: početak i kraj stiha. Herojska tema i jake riječi povlače veliki broj hiperbola koje se prepoznaju u riječima ili sintagmama, ali i u cijelom stihu: preteć suncu dere kroz oblak - tako je "kamen zemlje Srbije" dobio vasionske dimenzije i snagu.

U drugoj strofi kamen se transformiše u piramidu načinjenu od kostiju svih predaka, koje su "slagali" svjesno, gradeći potomcima busiju, iza koje ce "dušmana čekat čete grabljive". Slika kamena iz prve i druge strofe identične su po snazi, stamenosti i prodornosti:

I ovaj kamen zemlje Srbije

Što preteć suncu dere kroz oblak

A kamen ovaj, ko piramida

Što se iz praha diže u nebo,

Kostiju kršnih to je gomila.

U drugoj strofi je konkretizovana predstava "kamena", objašnjen je njegov nastanak. Hiperbolična slika piramide "što se iz praha diže u nebo" samo je metafora za junačku prošlost koju pamti epska tradicija i napaja ljubavlju prema domovini. Kazivanje u ovoj strofi dobilo je epski zamah i zahuktalost bitke, nezaustavljivo teče kroz cijelu strofu u jednom dahu. Snaga emocija traži snažne riječi, one oblikuju složenu rečenicnu strukturu, rečenica teče poput bujice ostvarujući jedinstvo misaonog slijeda. Ovakav ritam rečenice potiskuje rimu, jer bi ona, sama po sebi, presijecala tok i djelovala bi neprirodno. Rima dolazi sama po sebi u laganom ritmu, proističe iz laganih raspoloženja i osjećanja, a u ovakvim stihovima, koji teku poput bujice, nema mjesta rimovanju. Ovu strofu karakteriše još jedna osobenost: izuzetna zvučnost. Ona se ostvaruje visokom ucestalošću dobošarskog R: tRagovi, cRne, boRe, mRacne, pRaha...

U trećoj strofi je još jedna transformacija "kamena" sa početka pjesme: u drugoj je on busija, ovdje je on bedem. Sve ove transformacije sugerišu monumentalnost, ukopalost, nepomjerljivost, neprolaznost. Dotle može da stupi "noga pogana", drzne li dalje, naići će na gromove, grmljavinu, strašne i smjele glasove branilaca. Iz tih glasova razabraće se jedna jedina misao: - Otadžbina je ovo Srbina... Ovaj stih je poenta pjesme i njena poruka.

- Ne znamo da li ima u svetu mnogo pesama gde je samo jedan red, prvi red pesme dosta: - I ovaj kamen zemlje Srbije.

Nećemo dalje navoditi. Dosta je. Svako od nas posle tog retka, sam nastavlja neku svoju istoriju, opštu ili lično svoju, i u toj istoriji nalazi jedan prost i tvrd kamen od kojeg se ponovo počinje živeti i raditi i pobeđivati. Patriotska poezija Đure Jakšića jednim je delom u prošlosti... Ali drugim delom ona je ne samo savremena, nego svetli u savremenosti. U današnjim našim borbama, i diskusijama, mi često mešamo državu i otadžbinu. Đura Jakšić ih nije mesao... Otadžbina je biće... Otadžbina je ideal. To je zavičaj kao tajna i lepota.

__________________

Đura Jakšić - Otadžbina - verzija 2

__________________________________

Đura Jakšić - Otadžbina

I ovaj kamen zemlje Srbije,
Što preteć suncu dere kroz oblak,
Sumornog čela mračnim borama,
O vekovečnosti priča dalekoj,
Pokazujući nemom mimikom
Obraza svoga brazde duboke.

Vekova tavnih to su tragovi,
Te crne bore, mračne pećine;
A kamen ovaj, ko piramida
Što se iz praha diže u nebo,
Kostiju kršnih to je gomila
Što su u borbi protib dušmana
Dedovi tvoji voljno slagali,
Lepeći krvlju srca rođenog
Mišica svojih kosti slomljene, -
Da unucima spreme busiju,
Oklen će nekad smelo preziruć
Dušmana čekat čete grabljive.

I samo dotle, do tog kamena,
Do tog bedema -
Nogom ćeš stupit možda, poganom!
Drzneš li dalje?... Čućeš gromove
Kako tišinu zemlje slobodne
Sa grmljavinom strašnom kidaju;
Razumećeš ih srcem strašljivim
Šta ti sa smelim glasom govore,
Pa ćeš o stenja tvrdom kamenu
Brijane glave teme ćelavo
U zanosnome strahu lupati!
Al jedan izraz, jednu misao,
Čućeš u borbe strašnoj lomljavi:
- Otadžbina je ovo Srbina!

________________________________

Đura Jakšić (1832 - 1878), rođen je u Srpskoj Crnji, u svešteničkoj porodici. Pošto dvaput bježi iz trgovačke škole u koju ga otac upisuje, završava tri razreda gimnazije a potom uči slikarstvo u Temišvaru, Beču, Pešti, Velikom Bečkereku i Minhenu. Nije stekao šire opšte ili književno obrazovanje jer je sav bio usredsređen na slikarstvo kao poziv i rano je počeo da slika po narudžbi i tako obezbjeđuje egzistenciju. Iz Vojvodine prelazi u Srbiju, učiteljuje po zabitim selima. Nemiran duh, prgav i netrpeljiv, vječiti bundžija - Jakšić je svuda dolazio u sukob sa pojedincima, društvom, vlastima. Stalno je premještan, otpuštan iz službe, sudski gonjen zbog svoga književnog rada ili mišljenja. Posljednjih godina radio je kao korektor Državne štamparije u Beogradu. Umro je od iscrpljenosti i tuberkuloze u Beogradu 1878. godine.

U lirskoj poeziji je ostvario tematsko bogatstvo i najveći umjetnički domet iako je objavio samo jednu knjigu pjesama Pesme, 1873. Ove su pjesme iskrene i doživljene, odlikuje ih slikovitost i muzikalnost, snažna osjećanja i bogat izraz. poetski zanos i egzaltirani ton. Široka je lepeza njegovih poetskih motiva: ljubavne pjesme Ljubav, Koga da ljubim, Na noćištu, elegije Na Liparu, Ponoć, rodoljubive Padajte braćo, Otadžbina, opisne Kroz ponoć, Veče, Orao socijalne Ratar, Švalja, polemičke Ćutite, ćutite, Jevropi, satirične Otac i sin, vinske Mila.

Đura Jakšić - Jedna noć 

Đura Jakšić - Jelisaveta kneginja crnogorska

Đura Jakšić - Komadić švajcarskog sira

Đura Jakšić - Mila

Đura Jakšić - Moja ljubav

Đura Jakšić - Na Liparu

Đura Jakšić - Orao

Đura Jakšić - Pesme 

Đura Jakšić - Ponoć

Đura Jakšić - Sirota banaćanka

Đura Jakšić - Uspomene